مخاطب؛ از نیازسنجی تا نظرسنجی

صاحب‌نظران بر این پندارند که بهره‌گیری از این روش، به نوعی به از خودبیگانگی مخاطب منجر می‌شود و موجب می‌گردد، مخاطب اندیشه احساس و اراده خویش را در اختیار پیام‌دهنده، قرار دهد و با بهره گرفتن از تخصصی و افراطی‌ترین روش‌های اقناع وترغیب، آنها را از فردیت و اصالت انسانی‌اش خالی کـند. از سویی می‌دانیم طراحان چنین مدل‌های ارتباطی، تامین رضایت مخاطب را با این هدف پی می‌گیرند که بخواهند بر سرمایه و منافع مالی خود بیافزایند. با توضیحی که داده شد، نیازسنجی و نحوه برخورد با آنها با ساختار سیاسی هر جامعه و جایگاهی که برای رسانه‌، از جهت قانونی و یا فرهنگی تعریف شده، مفهوم می‌یابد.

اما صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، عمده‌ترین رسالت‌اش را رشد و بالندگی ارزش‌‌های دینی و اخلاقی در حوزه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی و علمی و توسعه کشور در همه زمینه‌ها می‌داند. از این رو است که نیازسنجی‌هایش را هم باید در این مسیر سامان دهد.

هر برنامه محورهایی برای پرداختن دارد مثل اعتیاد، طلاق، بیکاری، بهداشت و درمان، آموزش، ورزش، هنر.

هر کدام از آنها، دامنه وسیعی دارند و متشکل از لایه‌های تودرتو و پیچیده‌ای هستند. به عنوان مثال، اعـتـیـاد را از جـنـبـه‌هـای گوناگون سیاسی علمی، روانشناختی، اقتصادی، اجتماعی، دینی و یا تاثیرات مخرب روی فرد معتاد و خانواده و نقش داشتن در گسترش جرم‌هایی نظیر سرقت، قتل مسائل مربوط به بهداشت و درمان و از نقطه‌نظرهای متفاوت دیگر، می‌توان مورد بررسی قرار داد.

ضـرورت نـیـاز‌سـنـجی در این گونه موقعیت و فضاهاست که با بهره‌گیری علمی و کارشناسانه از اولویت‌های مشکلات مخاطبان درباره اعتیاد و یا موضوع‌های دیگر چه محورهایی را شامل می‌شوند؟ و با جمع‌بندی آن سنجش‌هاست که موضوع ساختار و محتوا قابل طراحی و پرداخت می‌شود.

این اصل، اگرچه در مورد هرگونه رسانه تصویری، شنیداری و یا مکتوب، قابل تعمیم است اما در حوزه رسانه‌های تصویری، مثل تلویزیون، به دلایلی اهمیتی بیشتر می‌یابد. یکی از آنها، به علت اثرگذاری عمیق‌تر آن، می‌تواند باشد و دیگری، در بالا بودن هزینه‌های ساخت تولیدات تلویزیونی.

از همین رو است که در سازمان صدا و سیما نیز به واحدها و اداره‌کل‌هایی بر می‌خوریم که، جهت‌گیری آنها معطوف به تحقق همین اهداف، و توجه به این محورهاست.

صاحب‌نظران نظارت بر محیط، کمک به جامعه در پاسخ به محیط خود، انتقال میراث اجتماعی و فرهنگی به اعضای جدید جامعه و سرگرمی و تفریح را از فعالیت‌های عمده وسایل ارتباط جمعی، برشمرده‌اند. از منظری دیگر، مواردی، نظیر اطلاع‌رسانی، رویکرد آموزشی و تربیتی و ارشادی را می‌توان جلوه‌ای دیگر از این تعریف دانست.

تردیدی نیست، این دریافت، براساس واقعیت‌هایی استنتاج شده‌اند که تحقق همه و یا هرکدام از آنها، همچنان نیازمند نیازسنجی است هم از نظر کلیت هرکدام از آن محورها که مطرح گشت و همچنین به صورت جزئی‌ و عینی‌تر در آن چارچوب نگاهی گذرا به نیاز و نظرسنجی‌هایی که انجام گرفته و می‌گیرد. چنین می‌نمایاند که میزان توجه عمل به نظرسنجی‌ها نیز از نیازسنجی‌هاست. اگر نیازسنجی را مبنای نظرسنجی تلقی کنیم و هدف از ارتباط برقرار کردن بین این دو را کاربردی‌تر شدن تولیدات رسانه‌ای، بدانیم به نظر می‌آید چـنین نیازسنجی‌هایی معمولا انجام نمی‌گیرند و برنامه‌سازی‌ها به شیوه دیگری محقق می‌گردند.

در وضعیت کنونی، طرح‌هایی که معمولا به مرحله تولید می‌رسند از سوی طراحان و تهیه‌کنندگان به گروه برنامه‌ساز یا شبکه ارائه می‌گردند. اینها، غالبا کلی و تکراری‌اند و به انعکاس مضامین می‌پردازند که لزوما اولویت و نیازهای نخست مخاطب نیست.

کارشناسانی که با اداره کل تحقیق و پژوهش و سنجش برنامه و یا اداره کل طرح و نظارت همکاری دارند با همیاری دیگر نهادها که پیرامون آن موضوع، فعالیت دارند در این حیطه مسوولیت داشته و می‌توانند گامی راهـگـشـا را بـرای رفـع ایـن مـعـضـل بـردارند. اگر نیازسنجی‌های علمی و دقیق انجام گرفته، به همراه مشخص کردن جزئی اولویت و مسائل و مشکلاتی که بـرگـرفـتـه از هـمـان نـیـازسـنـجـی‌هـاسـت پـیـش‌روی برنامه‌سازان قرار داده شود، زمینه برای ساخت برنامه‌ای با رویکرد واقع‌گرایانه و راهگشاتر و انجام نظرسنجی‌های آگاهی‌بخش و پرثمر هموارتر خواهد شد.

ولی اگر این اتفاق نیفتد، تناقض‌های چندلایه‌ای خودنمایی خواهند کرد که پرسش از آنها به راحتی امکان‌پذیر نیست. به طور مثال در شبکه‌های 1، 2، 3 و 5 سـیـما شبکه‌های صدای سراسری و همچنین شبکه‌های استانی برنامه‌هایی با زمانی مطلوب، با موضوع خانواده می‌بینیم و می‌شنویم.

از نگاه ما، موضوع و مضامین آن برنامه‌ها براساس نیازسنجی‌های علمی و در نظر گرفتن اولویت‌ها و مشکلات اصلی خانواده‌های جامعه در مناطق و با فرهنگ و باورهای گوناگون انجام نگرفته است. از طرف دیگر نظرسنجی‌هایی پیرامون همان برنامه‌ها صورت می‌گیرد پاسخ دهندگان هم غالبا از این‌گونه تولیدات، اظهار رضایت می‌کنند.

واقعیت آن است نظرسنجی‌ای که رویکردش آن نیست که مشخص کند آیا برنامه‌های تولید شده به نیاز، مسائل اصلی و خواسته شده مخاطب در حوزه خانواده، پرداخته است یا خیر و اگر هم پرداخته تا چه اندازه‌ای بوده است، حرکتی علمی، منطقی و کاربردی هم محسوب نخواهد شد. در کنار آن اگر خشنودی اکثر پاسخ‌دهندگان را بپذیریم این پرسش پیش می‌آید چرا با تعدد و تنوع برنامه‌های خانواده، آمار طلاق همپای ازدواج‌ها و گاه از آن جلوتر می‌زند و چگونه است که خانواده‌ها با تنش‌ها و اختلافات بسیاری روبه‌رویند. این‌گونه نظرسنجی‌ها از آنجایی که پایه و مبنایی علمی و برگرفته از واقعیت‌های اجتماعی، اقتصادی و یا سیاسی ندارند به علت کلی‌گویی بودنشان نه فایده معرفتی دارند و نه عملی.

از مسوولیت‌های رسانه، جریان‌سازی فرهنگی به منظور پیشگیری و یا درمان آفاتی است که در جامعه وجود دارند و یا قوت دادن به ارزش‌های دینی و اخلاقی و انگیزه برای کار و تلاش بیشتر. این گام آنگاه طنین خواهد داشت که در چارچوب روشنی انجام می‌گیرد که آن را نیازسنجی معلوم می‌کند. مثلا در جامعه‌ای که معضل طلاق به گونه گسترده‌ای وجود دارد وقوع این ناهنجاری در میان گروه‌های مختلف اجتماعی باانگیزه و دلایل گوناگونی صورت می‌گیرد.

با نیازسنجی، باید عامل و یا عواملی که بیشترین تاثیر را روی طلاق دارند شناسایی کرد، سپس موضوع و مضمون را بر پایه آن محورها و با نظر کارشناسان برای زمانی که ممکن است طولانی باشد شکل داد. بعد از ایـن مـقـطـع اسـت کـه بـایـد از طریق نظرسنجی اثرگذاری‌شان را روی خانواده‌هایی که در معرض طلاق بوده‌اند، تحلیل کرد در ادامه بحث صاحب‌نظران روشن خواهند کرد، برنامه در قسمت‌های پیش‌روی چه محور و رویکردهای دیگری را باید مورد تاکید و پرداخت عمیق و گسترده‌تر قرار دهد.

پیرامون نظرسنجی افزون بر شیوه‌های معمول، نظیر یادداشت روزانه، تماس تلفنی و برقراری ارتباط تصادفی و یا آمارگیری از رهگذران، از سیستم نوین الکترونیکی نیز برای این منظور استفاده می‌شود. دستگاهی که برای این منظور طراحی شده با قرار گرفتن روی تلویزیون، مشخص می‌کند افراد چه برنامه‌ای را در چه ساعتی می‌بینند. سنجش مخاطبین رادیو نیز با استفاده از سیستم‌های دیگر امکان‌‌پذیر است.

صداوسیما به علت موقعیت حساسی که دارد و مسوولیتی که بر دوش‌اش نهاده‌اند در میان انبوه امواج و فرستنده‌ها برای جذب بیشتر مخاطبان و یا حداقل حفظ همان‌هایی که هم‌اینک این رسانه را همراهی می‌کنند، محتاج تلاشی خلاقانه و گسترده‌تری است.

صورت‌بندی تولید رادیویی و تلویزیونی براساس نیاز سنجی‌های مبتنی بر مطالبات، مسائل و مشکلات جدی مخاطب و نظرسنجی‌‌ای که غایتش ادامه تولید برنامه تا رفع و یا کمرنگ‌تر شدن آن تنگنا و سختی‌ها باشد بر تثبیت و استحکام بیشتر این رسانه خواهد افزود.

محمدرضا کریمی