سلول‌های بنیادی جهش‌یافته، درمان جدید اچ‌آی‌وی

تا چندی پیش، اچ‌آی‌وی بیماری ویروسی کشنده‌ای به‌شمار می‌آمد؛ به این معنا که میانگین طول عمر افراد مبتلا به این بیماری فقط هشت تا ۱ سال بود.

کد خبر: ۱۳۷۴۸۰۷

نویسنده یاسمین مشرف - گروه دانش و سلامت

خوشبختانه، از زمان ظهور اولین درمان در سال ۱۹۸۷ و توسعه اقدامات متقابل مؤثر، اچ‌آی‌وی دیگر بیماری کشنده‌ای نیست. با گزینه درمانی مصرف داروهای پیشگیری قبل از مواجهه (PrEP)، احتمال انتقال اچ‌آی‌وی از طریق رابطه جنسی یا تزریق مواد مخدر نیز تا حد زیادی کاهش یافته است. دلیل این‌که تاکنون هیچ درمان موثری برای این بیماری وجود نداشته پیچیدگی ویروس و نحوه فعال شدن آن در بدن بوده است.

در سطح پایه، پوشش پروتئینی ویروس و آنزیم‌هایی که برای کنترل دی‌ان‌ای سلول میزبان استفاده می‌کند، مکررا جهش می‌یابند و این شرایط، هدف‌گیری آنها با روش‌های درمانی را دشوار می‌کند. روش تکثیر ویروس در فرد مبتلا به اچ‌آی‌وی نیز چالش‌هایی را ایجاد می‌کند، زیرا ویروس سیستم ایمنی بدن را تحت کنترل خود درمی‌آورد و می‌تواند یک «ذخیره اچ‌آی‌وی» از سلول‌های ایمنی خفته بسازد که در صورت توقف درمان، دوباره فعال شوند. با این حال و با وجود موانع ذکر شده، همواره تلاش‌های مداومی برای درک بهتر ویروس با هدف ایجاد یک درمان کاربردی یا واکسن مؤثر علیه آن در حال انجام بوده است.

تازه‌ترین مورد درمان کامل بیماری

در آستانه کنفرانس بین‌المللی ایدز جمعه ۷مرداد۱۴۰۱ در مونترال کانادا اعلام شد بیمار ۶۶ساله‌ای در مرکز سرطان‌شناسی‌ ایالت کالیفرنیا در پی پیوند مغز استخوان، به‌طور کامل بهبود یافته است. این دومین مورد درمان ایدز در سال جاری میلادی در این مرکز است. پزشکان پیشتر، از مداوای یک زن آمریکایی موسوم به «بیمار نیویورکی» خبر داده بودند. زن مداوا شده، سلول‌های بنیادی را از طریق خون بند ناف به عنوان بخشی از فرآیند درمان سرطان دریافت کرده بود. پزشکان پس از آن به تجویز داروهای ضد ویروس او ادامه ندادند. دو مبتلای دیگر از لندن و برلین نیز با همین شیوه از شر ویروس نجات‌یافته بودند. بیمار۶۶ ساله که به‌تازگی درمان‌شده و به‌عنوان «بیمار شهر امید» شناخته می‌شود در سال ۱۹۸۸ به این بیماری مبتلا شد. او می‌گوید: «وقتی در سال ۱۹۸۸ تشخیص داده شد که اچ‌آی‌وی دارم، مثل بسیاری از افراد دیگر، فکر می‌کردم محکوم به مرگ هستم.» درست یک سال قبل یعنی در مارس ۱۹۸۷، سازمان غذا و داروی ایالات متحده اولین درمان ضد رتروویروسی یا دارویی را برای اچ‌آی‌وی به نام آزیدوتیمیدین(AZT) تأیید کرد. در اواسط دهه ۱۹۹۰ درمان‌های ترکیبی برای اچ‌آی‌وی مورد استفاده قرار گرفتند. این درمان‌ها که دو تا سه داروی اچ‌آی‌وی را برای افزایش اثربخشی درمان و کمک به جلوگیری از ایجاد مقاومت در برابر داروها ترکیب می‌کنند، درحال حاضر استاندارد مراقبت‌های درمانی اچ‌آی‌وی هستند.

بیمار شهر امید بیش از ۳۱ سال برای کنترل اچ‌آی‌وی خود داروهای ضد رتروویروسی مصرف می‌کرد. با این حال، در مقطعی از زمان، بیماری این مرد پیشرفت کرده و به ایدز (سندرم نقص ایمنی اکتسابی) مبتلا شد؛ به این معنی که تعداد گلبول‌های سفید خونش به سطوح بسیار پایین کاهش یافت. چند سال بعد، در سال ۲۰۱۸، بیمار به لوسمی میلوژن حاد، سرطان خون و مغز استخوان نیز مبتلا شد.

به‌عنوان درمانی برای سرطان و اچ‌آی‌وی، پزشکان پیوند سلول‌های بنیادی خون را با سلول‌های اهدایی که دارای جهش ژنتیکی نادری بود، انجام دادند. این جهش با تغییر مسیر ورودی‌ای که ویروس معمولا برای حمله به گلبول‌های سفید بدن از آن استفاده می‌کند، ناقل خود را در برابر اچ‌آی‌وی مقاوم می‌کند. پس از انجام عمل پیوند روی این مرد، سلول‌های جهش یافته و مقاوم به اچ‌آی‌وی به‌طور پیوسته در سیستم ایمنی بدن او را گسترش پیدا کردند. در فروردین ۱۴۰۰، بیمار تحت نظارت دقیق تیم پزشکی خود، مصرف داروهای ضد رتروویروسی را قطع کرد و تا به امروز یعنی بعد از گذشت ۱۷ماه هیچ نشانه‌ای از تکثیر اچ‌آی‌وی در بدن وی مشاهده نشده است. پرونده بیمار شهر امید بسیار شبیه به پرونده بیمار معروف به بیمار برلینی، اولین فردی است که از اچ‌آی‌وی درمان شد. این بیمار هم به لوسمی میلوژن حاد مبتلا شد و پیوند مغز استخوان را از یک اهداکننده با جهش ژنتیکی مقاوم به اچ‌آی‌وی دریافت کرد. دو بیمار دیگر _دوسلدورف و لندن _ هم با استفاده از همین روش درمان شدند. دیوید دی هو، یکی از محققان برجسته جهان در زمینه ایدز و مدیر مرکز تحقیقات ایدز آرون دایموند در دانشگاه کلمبیا، در این‌باره گفت: «با توجه به خطرات عمل پیوند و نادر بودن جهش مقاوم به اچ‌آی‌وی، چنین درمانی برای بیشتر بیماران اچ‌آی‌وی گزینه‌ای در دسترس نیست.» با این حال دیگر کارشناسان معتقدند موارد درمان شده جالب و الهام‌بخش هستند و می‌توانند مسیر جست‌وجو برای درمان را روشن کنند. درحال حاضر برخی گروه‌های تحقیقاتی در حال کار برای توسعه روش‌های ویرایش ژن هستند که می‌تواند جهش مقاوم به اچ‌آی‌وی را در بیماران ایجاد کند.