تزئینی و نمایشی یا اقتضای قصه؟

اگر در تاریخ سینمای ایران بخواهیم این مبحث را بررسی کنیم، می‌بینیم سابقه حضور بازیگران و عوامل خارجی در سینمای ایران به پیش از انقلاب برمی‌گردد. در آن سال‌ها دو بازیگر شناخته شده جهان آنتونی کوئین و کریستوفر لی برای بازی در فیلم «کاروان‌ها» به ایران آمدند و همبازی محمدعلی کشاورز شدند. پس از انقلاب البته این روند تا سال‌ها متوقف بود و هیچ‌کس حتی پیشنهاد حضور بازیگران خارجی در فیلم‌های ایرانی را مطرح نمی‌کرد تا در دهه ۸۰ که فضای چنین مناسباتی فراهم شد.
حضور بازیگرانی چون پیر داغر، بازیگر مطرح لبنانی و ناتالی متی، بازیگر فرانسوی در سریال مدار صفر درجه، دارین حمزه، بازیگر مطرح سینمای لبنان در فیلم‌های کتاب قانون، سی و سه روز و فرشتگان قصاب، آلیسا کاچر، بازیگر سرشناس کشور روسیه در فیلم استرداد، ژولیت بینوش، بازیگر مطرح فرانسه در فیلم کپی برابر اصل، بره نیس بژو، بازیگر معروف فرانسوی در فیلم گذشته، پاملا الکیک و پیر داغر در سریال ساخت ایران از مهم‌ترین این حضورهاست که البته در مثال این رویه در سال‌های اخیر می‌توان به فیلم‌هایی مانند مصادره، من سالوادور نیستم، سلام بمبئی و جن زیبا - که الان بر پرده سینماهاست - هم اشاره کرد.
حالا نکته اینجاست که آیا حضور بازیگران خارجی تاثیر مثبتی بر وضعیت سینمای ایران دارد یا خیر؟ در شرایطی که بسیاری از بازیگران کارآمد خودمان بیکارند آیا بازیگران خارجی می‌توانند کمکی به اقتصاد سینمای ما کنند یا خیر؟ آیا حضور بازیگران شناخته شده خارجی در اکران داخلی و میزان استقبال مردم موثر است؟
برای چرایی حضور بازیگران خارجی در سینمای ایرانی دلایل متعددی را می‌توان بیان کرد. از جمله این‌که قصه فیلم چنین ضرورتی (به لحاظ پوشش و چهره، مانند فیلم کتاب قانون) را ایجاب می‌کند یا این که بعضی فیلمسازان در تولید فیلم به بازاریابی بین‌المللی فیلم‌هایشان فکر می‌کنند. تمام اینها درست، مسلما در صورتی که قصه فیلم چنین ضرورتی را ایجاب کند و اگر امکانات مالی تهیه‌کننده اجازه دهد، تهیه‌کننده به سمت بازیگرانی می‌رود که به موفقیت‌های بین‌المللی فیلم کمک کند تا نام سینمای ایران بیش از پیش در جهان مطرح شود، اما نه به هر قیمتی و نه هر بازیگری.
اگر قرار است بازیگری برای ایفای نقش به کشور ما بیاید قطعا باید آن بازیگر در کشور خودش صاحب اسم و رسمی باشد تا بر اعتبار جهانی سینمای ما بیفزاید. وقتی حضور بازیگر خارجی در فیلم ضرورت داستان نیست، چرا سینماگران ما سراغ بازیگران درجه سه و چهاری می‌روند که در کشور خودشان هم صرفا جنبه تجاری دارند!
آیا جز این است که فیلمسازان ما فکر می‌کنند بازیگر خارجی (عمدتا زنی زیبا) به جذابیت‌های فیلم می‌افزاید و فروش فیلم در گیشه بالا می‌رود؟ زن زیبایی که الزامی هم نیست حجاب کاملی داشته باشد یا خیلی پایبند به شرعیات و عرفیات ایرانی باشد!
ضمنا باید به این نکته هم توجه داشت که این بازیگران درجه 3 و 4 خارجی عمدتا دستمزد کمی می‌گیرند و کم‌هزینه‌تر از بازیگران زن حرفه‌ای ایرانی هستند. بنابراین از این جنبه هم که در نظر بگیریم تهیه‌کنندگان از بازی آنها در فیلم‌شان بسیار استقبال می‌کنند. در اثبات این مدعا سال‌ها پیش محسن علی‌اکبری، تهیه‌کننده‌ای که در فیلم‌های کتاب قانون به کارگردانی مازیار میری و استرداد به کارگردانی علی غفاری بازیگران خارجی را در تولیدات ایرانی جلوی دوربین برده، درباره شرایط حضور بازیگران خارجی در سینمای ایران و دستمزدهای آنها گفته بود: «ستاره روسی، آلیسا کاچر، برای چهار ماه فیلمبرداری در سال ۹۲ در فیلم استرداد ۶۰ میلیون تومان دستمزد گرفت. درحالی‌که همان وقت بازیگری ایرانی برای ما دستمزد ۱۵۰ میلیونی تعیین کرده بود یا دارین حمزه، ستاره سینمای لبنان، برای بازی در «کتاب قانون» در سال ۸۶، ۲۰ میلیون تومان دستمزد گرفت، اما همان زمان بازیگر زن ایرانی دستمزد ۸۰ میلیونی از ما خواست! در تجربه‌هایی که من داشتم، دستمزد بازیگران خارجی به‌مراتب از بازیگران ایرانی کمتر بود. در ایران ستاره‌ها هستند که رقم‌های تولید فیلم را بالا می‌برند، اما در باقی کشورها، ستاره‌ها یک میزان مشخص از مبلغ کل تولید را به خود اختصاص می‌دهند!»
به هر حال تجربه نشان داده فیلمسازانی که برای فروش آثار سطحی و بی‌کیفیت‌شان در گیشه سراغ بازیگران صرفا تجاری خارجی رفتند در نهایت به در بسته خوردند و نه توانستند نظر منتقدان را جلب کنند و نه نظر مردم را! این درست که سینمای ایران هم مانند سینمای تمام جهان به جذب مخاطب و گیشه فکر می‌کند، اما بد نیست راه‌های معتبر و درست این جذب مخاطب را بسنجیم و بشناسیم.
حضوری بر مبنای اقتضای فیلمنامه
سحر عصرآزاد، منتقد سینمای ایران حضور بازیگران خارجی در پروژه‌های داخلی را در صورت ضرورت فیلمنامه مثبت ارزیابی کرد. او در گفت‌وگو با جام‌جم گفت: من حضور بازیگر خارجی و بین‌المللی در پروژه‌های داخلی را در مجموع مثبت ارزیابی می‌کنم و به نظرم از جمله موارد مهمی است که می‌تواند به صنعت سینمای ایران به لحاظ اقتصادی کمک کند؛ ضمن این‌که وجهه سینمای ایران با تولید آثار بین‌المللی (چه در قالب تولید مشترک و چه به‌کارگیری بازیگر و عوامل جهانی) به شکوفایی و اتفاقات بهتری برای سینمای ایران منجر می‌شود، اما با این توضیح که حضور این بازیگران خارجی لازمه و اقتضای فیلمنامه باشد؛ به طور مثال فیلم کتاب قانون به کارگردانی مازیار میری شاید به جهت دارا بودن فاکتورهای هنری و سینمایی فیلم چندان شاخصی نباشد، اما در حد متوسط یک‌سری قوانین سینمایی را رعایت کرده و حتی در زمان گیشه هم فروش خوبی داشت و به اعتقاد من از مهم‌ترین دلایلی که این فیلم در زمان خودش دیده شد، حضور درست و بجای بازیگر خارجی‌اش بود یا در نمونه دیگر فیلمنامه فیلم گذشته به کارگردانی اصغر فرهادی حضور بازیگران شاخص فرانسوی را می‌طلبید و اصغر فرهادی به درستی توانسته بود از بازیگرانش بازی بگیرد. گذشته در خارج از کشور تولید شد و حتی حضور بازیگران ایرانی‌اش هم بر اساس الزامی بود که درام داستان ایجاب می‌کرد. به همین خاطر، ضمن مثبت ارزیابی کردن بازی بازیگران بین‌المللی در آثار داخلی، این حضور را منوط به یک‌سری الزامات قصه می‌دانم و معتقدم حضور نمایشی و تزئینی بازیگران خارجی در پروژ‌ه‌های داخلی هیچ توجیهی ندارد.
او در پاسخ به حضور نورگل یشیلیچای بازیگر ترکیه‌ای در فیلم جن زیبا که در حال حاضر بر پرده اکران است، توضیح داد: در مورد فیلم جن‌زیبا با توجه به این‌که تازه اکران شده، هنوز آن را ندیدم و نمی‌دانم فیلم به لحاظ کیفی در چه سطحی است، اما نورگل یشیلچای بازیگر آشنا و مشهوری در سینمای ترکیه است و بعضا مخاطبان ایرانی هم به واسطه سریال‌های ترکیه‌ای با او آشنا هستند؛ ضمن این‌که خود بایرام فضلی، کارگردان فیلم هم ریشه‌های آذری دارد. این نکته را هم نباید نادیده گرفت که در میزان فروش یک فیلم در گیشه عوامل مختلفی از جمله سطح کیفی داستان، تبلیغات محیطی و فصل اکران موثر است. طبیعتا مخاطب علاقه‌مند به سینما بعد از ایام جشنواره دلزده از پشت سر هم فیلم دیدن است و کمتر به سینما می‌رود.

باران حیدری

سینما