فرهنگی که تاریخ انقضا ندارد

اگرچه ریشه‌های این فرهنگ را می‌توان در انقلاب اسلامی جستجو کرد؛ ولی بالندگی آن در هشت سال دفاع مقدس روی داد. با این همه برای نسل جدید که نه انقلاب 57 را دیده و نه درک و شهود مستقیمی از دوران دفاع مقدس داشته، ارزش‌ها و دستاوردهای فراوانی را باید توضیح داد و به نمایش درآورد.

از این‌رو، حفظ و نشر آثار و ارزش‌های دفاع مقدس از ضرورت‌های جامعه امروز ما تلقی می‌شود که همه نهادها و سازمان‌ها بویژه آنها که به صورت مستقیم در دفاع مقدس نقش داشتند، حرکت در این مسیر را وظیفه خود می‌دانند. هر چند چنین امری، بسیار پسندیده است، اما شاهد فعالیت‌های موازی و دوباره‌کاری در این مسیر هستیم که گاهی سبب اتلاف وقت و انرژی و هزینه‌ها می‌شود اما آیا در این سال‌ها، چاره‌ای برای پرهیز از چنین مساله‌ای اندیشیده نشده است؟ آیا نهاد یا سازمانی برای هماهنگی اقدامات و فعالیت‌های مجموعه سازمان‌ها و نهادهای گوناگون فرهنگی در این حوزه و جلوگیری از موازی‌کاری ایجاد نشده است؟

7 وزیر در یک بنیاد

سردار بهمن کارگر، رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در گفت‌وگو با جام‌جم، با اشاره به اساسنامه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس این بنیاد را متولی اصلی حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برمی‌شمارد و می‌گوید: «وظیفه این بنیاد هدفگذاری، سیاستگذاری، نظارت و حمایت از سازمان‌ها و نهادهای مختلفی است که در کشور در حال فعالیت در این حوزه هستند. از جمله این سازمان‌ها و نهادها می‌توان به نیروهای مسلح، سپاه، ارتش، نیروی انتظامی، بنیاد شهید، سازمان تبلیغات وزارت ارشاد و وزارت آموزش و پرورش اشاره کرد.» به گفته او در هیات امنای بیناد حفظ آثار، هفت وزیر حضور دارند.

در حقیقت، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس یکی از نهادهایی است که از همان اوایل دهه 70 در این عرصه گام برداشت. این بنیاد به موجب فرمان مقام معظم فرماندهی کل‌قوا و بند 22 شرح وظایف ستادکل نیروهای مسلح در تاریخ 12‌/‌7‌/‌1369 تاسیس شد. بنیاد در تابعیت ستاد کل نیروهای مسلح قرار دارد و ماموریتش حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار، جهاد و شهادت عنوان شده است. همچنین طبق اساسنامه بنیاد، هدف از تشکیل آن، حفاظت و بهره‌برداری از آثار و ارزش‌های دفاع مقدس و ثبت حماسه‌های جاودانه امت اسلام و آثار آن در شئون فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی و جلوگیری از نابودی و تحریف یا به فراموشی سپرده شدن میراث گرانبهای خون پاک ایثارگران اسلام و دستاوردهای دفاع مقدس اعلام شده است. ازجمله وظایف کلی که در اساسنامه بنیاد ذکر شده، ایجاد هماهنگی در حفظ آثار دفاع مقدس و حراست از آنها با بهترین روش‌های علمی و پیشگیری از پراکندگی و استهلاک و تشکیل کمیته‌های فنی و تخصصی حسب مورد با مشارکت نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط در زمینه حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس و تعیین کیفیت بهره‌برداری از آنها و همچنین بهره‌برداری مناسب از توانمندی تمام سازمان‌ها، نهادهای ایثارگری، نیروهای مسلح و مؤسسات فرهنگی در جهت نشر ارزش‌های دفاع مقدس و انعکاس دستاوردهای آن در تمام زمینه‌هاست.

به گفته امیر سرتیپ محمدحسن نامی، دبیر شورای هماهنگی فعالیت‌های دفاع مقدس، بزرگ‌ترین سند ما در این حوزه به عنوان سند بالادستی، اساسنامه بنیاد است که دو بار به استحضار فرمانده کل قوا رسیده و ایشان با اصلاحاتی آن را تصویب فرمودند. او به جام‌جم می‌گوید: «این سند، ماموریت اصلی برنامه‌ریزی، طراحی، هدایت و حمایت برای انتقال فرهنگ دفاع مقدس و مقاومت و پایداری را به بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس سپرده است.»

هیات امنای بنیاد از رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، رئیس ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، رئیس دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، فرمانده نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، معاون فرهنگی و تبلیغات دفاعی ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران، فرمانده نیروی مقاومت بسیج و رئیس بنیاد تشکیل شده است. البته عضویت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزیر آموزش و پرورش، وزیر ورزش و جوانان، وزیر جهادکشاورزی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس دانشگاه آزاد اسلامی نیز طی سال‌های 91 و 92 در هیات امنای بنیاد به تصویب رسید.

با این حال، آیا تمام اقدامات این سازمان‌ها و نهادها با هماهنگی با بنیاد صورت می‌گیرد؟ پاسخ سردار کارگر به این پرسش مثبت است: «علاوه بر هیات امنا، بنیاد شورای هماهنگی دارد که معاونان اعضای هیات امنا و همچنین آنهایی که دست‌اندرکار هستند در آن شورای هماهنگی حضور دارند.»

آیا فعالیت‌ها و سرمایه‌گذاری مشترکی از سوی این سازمان‌ها و نهادها صورت می‌گیرد؟ سردار کارگر می‌گوید: «اکثر فعالیت‌هایی که در حوزه دفاع مقدس انجام می‌شود به صورت مشارکتی است. برای مثال، فعالیت‌هایی که در صداوسیما، سپاه و ارتش صورت می‌گیرد، کارهای مشترک است. البته کارهای غیرمشترک هم از سوی این سازمان‌ها صورت می‌گیرد.»

از سوی دیگر، نامی که نقش مردم در عرصه دفاع مقدس را بسیار پررنگ می‌داند، معتقد است حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس باید از سوی توده مردم انجام شود و این برنامه اصلی بنیاد است. او می‌گوید: «ما اعتقاد داریم که بار سنگین دفاع مقدس بر دوش مردم بوده و آنها پیروز نهایی بوده‌اند. بنابراین ما باید همواره قدردان این ملت عزیز باشیم که در دفاع مقدس بیشترین فداکاری را داشتند و بهترین سرمایه خود یعنی جوانانشان را به جبهه‌ها فرستادند.»

نامی در پاسخ این پرسش که چه برنامه‌هایی برای پیشبرد این هدف دارید تا برنامه‌ها به دست مردم اجرا شود، بیان می‌کند: «ما چند دستورالعمل در این زمینه تهیه کردیم. همچنین در این ارتباط چند سازمان مردم‌نهاد تشکیل شده است. در طول یک سال گذشته، شش سازمان جدید مانند سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس ایجاد شده که وظیفه آن جمع‌آوری و انتشار خاطرات رزمندگان است. جامعه سینمایی، نهاد یا جامعه زنان، نهاد روحانیت و جامعه پیشکسوتان دفاع مقدس از دیگر نهادها و سازمان‌هایی هستند که در این عرصه فعالند.» سازمان اسناد دفاع مقدس نیز یکی دیگر از این سازمان‌هاست که به گفته نامی به علت پراکندگی اسناد این حوزه ایجاد شده است: «چنین سازمانی پژوهشگران و عموم مردم که نیازمند و علاقه‌مند تحقیق بیشتر در زمینه دفاع مقدس هستند، خدمات ارائه می‌کند.»

فرهنگ و هنر دستوری نیست

یکی از نهادهایی که از همان دوره جنگ، نقش کلیدی در فرهنگ سازی دفاع مقدس داشت، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی است.

محسن مؤمنی‌شریف، رئیس حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی دیگر چهره‌ای است که به سراغش می‌رویم، او درباره ضرورت همگرایی سازمان‌ها و نهادهایی که در حفظ و نشر آثار و ارزش‌های دفاع مقدس فعالیت می‌کنند، به جام‌جم می‌گوید: «قطعا با توجه به تعداد فعالان این عرصه و کارهای فراوانی که در این عرصه باید انجام گیرد، لازم است هماهنگی بین کسانی‌که در حوزه دفاع مقدس کار می‌کنند، وجود داشته باشد که شاهد موازی‌کاری یا دوباره‌کاری نباشیم.»

او حوزه هنری را نهادی برمی‌شمرد که به طور تخصصی در عرصه حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس فعالیت می‌کند و مردم نیز شیوه و سبک حوزه هنری را پسندیده‌اند و این موجب شده در مجامع علمی و هنری هم آثار حوزه هنری مورد توجه قرار گیرد. او در ادامه می‌افزاید: «حوزه هنری همواره این آمادگی را دارد که تجارب خود را در اختیار دوستان دیگری که در این زمینه مشغولند، قرار دهد.»

به باور مومنی‌شریف، در سال‌های اخیر به دلیل دغدغه‌ای که در میان مردم ما وجود دارد، همه در ترویج فرهنگ دفاع مقدس احساس مسئولیت می‌کنند.‌‌ او با اشاره به این‌که همه نهادها و سازمان‌ها برخی شرایط و بایسته‌های لازم را برای ورود به این عرصه ندارند، می‌گوید: «فعالیت فرهنگی و هنری سهل و ممتنع است؛ اما چون از دور سهل بودن آن بیشتر جلوه می‌کند، همه گمان می‌کنند اگر سازمان و نهادی در یک زمینه موفق شده، بنابراین آنها هم می‌توانند در همان زمینه موفق باشند و بدون داشتن قابلیت‌های لازم، به آن عرصه ورود می‌کنند. این در شرایطی است که هر اثر هنری و ادبی و فرهنگی در این زمینه باید هدف غایی و نهایی‌اش ایجاد یک اتفاق فرهنگی در این زمینه باشد. آنچه از دل هشت سال دفاع مقدس و انقلاب اسلامی برآمد بی‌‌تردید یک فرهنگ بوده، نه یک رویداد تاریخ مصرف‌دار.» به اعتقاد او، این مساله گاهی آسیب‌زاست: «برای مثال نویسنده‌ای که با راهنمایی و مشورت کارشناسان و بزرگان اثرش می‌درخشد و بر سر زبان‌ها می‌افتد، بلافاصله برخی سازمان‌های موازی به سراغش می‌روند، ولی چون از مشورت‌های سابق بی‌بهره است، اثر درخوری تولید نمی‌کند. نهادهایی چون حوزه هنری از نظامی برخوردارند که اثر را به شکل هرچه مطلوب‌تر منتشر کنند، اما چون آن سازمان‌ها فاقد چنین نظامی هستند، نمی‌توانند راهنمایی لازم را به نویسنده‌ای که تازه کشف شده، ارائه کنند.» او با بیان این‌که در سال‌های اخیر بارها شاهد چنین مواردی بودیم، می‌افزاید: «ما در حوزه هنری به عنوان نهادی که بیش از 30 سال تجربه فعالیت در این عرصه را دارد، آماده ارائه هرگونه مشاوره به همه دوستان هستیم. حوزه هنری برای دوستانی که در این عرصه شروع به کار می‌کنند، رقیب نیست.»

با همه اینها، آیا حوزه هنری با بنیاد حفظ آثارو نشر ارزش‌های دفاع مقدس همکاری دارد یا از این نهاد برای همکاری دعوت به عمل آمده است؟ مؤمنی شریف در این باره می‌گوید: «ما با تمام این دوستان رفیق هستیم، ولی تاکنون از حوزه هنری برای همکاری دعوت نشده است. حوزه هنری شخصیت حقوقی دارد و بارها در فرمایش‌های رهبر معظم انقلاب به عنوان جایی‌ که مملکت را از ادبیات وارداتی بی‌نیاز کرد، به آن تاکید شده است.»

با وجود این، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی از اعضای هیات امنای بنیاد محسوب می‌شود و به گفته سردار کارگر، معاونان اعضای هیات امنا در جلسات شورای هماهنگی بنیاد حضور دارند. رئیس حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی عنوان می‌کند: «البته حوزه هنری نماینده‌ای در هیات امنا ندارد. این‌گونه هم نیست که با معرفی یک نماینده کارها درست شود. انجام امور هنری نیازمند تجربه و تخصص است. ما ادعایی هم نداریم و به عنوان یک نهاد تخصصی کارمان را انجام می‌دهیم و امیدواریم دوستان عزیزمان به عنوان یک نهاد تخصصی به حوزه نگاه و از تجارب حوزه هنری استفاده کنند.»

در هفته دفاع مقدس، سازمان‌ها و نهادهای مختلف برای گرامیداشت این هفته تلاش مضاعفی صورت می‌دهند و برنامه‌های گوناگونی را برگزار می‌کنند، اما به گفته مؤمنی شریف، کار حوزه هنری مناسبتی نیست و در طول سال در این زمینه به فعالیت مشغول است: «افق دید ما به مناسبت‌ها محدود نمی‌شود؛ تلاش همه‌روزه ما برای زنده نگه داشتن انقلاب و دفاع مقدس است و کوشش می‌کنیم به امید خدا شرمنده رشادت‌های مردم عزیزمان نباشیم.»

رئیس حوزه هنری با اشاره به این‌که در حوزه دفاع مقدس کارهای نشده فراوان است، بیان می‌کند: «همه باید برای حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس کمک کنند؛ کار یک سازمان و نهاد نیست، البته همکاری و هماهنگی میان این سازمان‌ها و نهادها لازم است.» به اعتقاد او، حوزه فرهنگ و هنر، دستوری نیست و با دستور و بخشنامه نمی‌توان اثر هنری تولید کرد: «بلکه با همدلی و اقناع است که می‌توان کاری درخشان و اثرگذار خلق و به جامعه عرضه کرد.»

نقش شورای هماهنگی چیست

طبق اساسنامه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، شورای هماهنگی بنیاد نقش کلیدی را در هماهنگی میان سازمان‌ها و نهادها ایفا می‌کند. ابتدا نام این شورا، شورای عالی هماهنگی بود و رئیس بنیاد (رئیس شورای عالی هماهنگی)، نماینده تام‌الاختیار هریک از دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط (اعضای شورای عالی هماهنگی)، جانشین رئیس بنیاد (دبیر شورای عالی هماهنگی) و نماینده معاونت فرهنگی ستاد کل نیروهای مسلح از اعضا بودند. با وجود این، مدتی بود جلسه این شورا برگزار نمی‌شد، ولی از سال گذشته با روی کار آمدن دولت یازدهم و انتخاب سردار کارگر به عنوان رئیس بنیاد، جلسه هیات امنا تشکیل شد و بنا به درخواست رئیس‌جمهور وزرای هفت وزارتخانه به اعضای هیات امنا اضافه شدند. به گفته امیر نامی، از آنجا که ریاست شوراهای عالی به‌عهده رئیس‌جمهور است، هیات امنا تصمیم گرفت عبارت «عالی» را از عنوان این شورا حذف کند. دبیر این شورا می‌گوید: «با این همه، این شورا همان اختیارات سابق را دارد و جلسات آن نیز پس از مدت‌ها برگزار می‌شود و اتفاقا سومین جلسه این شورا بتازگی برگزار شد و الحمدالله روزبه‌روز فعالیت‌های بنیاد با هماهنگی بیشتر صورت خواهد گرفت.»

راهی برای ترویج فرهنگ دفاع مقدس

از سوی دیگر، سردار کارگر عقیده دارد از مهم‌ترین اقداماتی که در حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس باید صورت گیرد، آوردن حوزه دفاع مقدس در بخش بازرگانی و اقتصاد است: «اگر ما می‌خواهیم فرهنگ دفاع مقدس در کشور رشد یابد، باید آن را به حوزه اقتصاد بیاوریم. اگر فیلمی در این حوزه تولید می‌شود، باید توجیه اقتصادی داشته باشد؛ هرچند مسائل هنری و فرهنگی را نباید به صورت تک‌بعدی از نگاه اقتصادی دید، ولی اگر آثاری که در این حوزه تولید می‌شود، حاصل اقتصادی نیز داشته باشد، تاثیر بیشتری دارد. برای مثال پرفروش‌ترین فیلم‌ها در حوزه دفاع مقدس است. از سوی دیگر، در نوشت‌افزارها و وسایل مدرسه می‌توان از عناصر دفاع مقدس استفاده کرد که جذابیت خودش را دارد و می‌توان آنها را به دانش‌آموزان معرفی کرد، ولی تنها به دلیل توجیه و سود اقتصادی نیست؛ بلکه با آوردن دفاع مقدس در حوزه‌های پویانمایی و بازی‌های رایانه‌ای می‌توان بخش خصوصی را نیز به ترویج فرهنگ دفاع مقدس و سرمایه‌گذاری بر آن تشویق کرد.»

به نظر می‌رسد مدیران فرهنگی ارشد کشور دست‌کم در همین هفته دفاع مقدس می‌توانند یک بار برای همیشه دور یک میز بنشینند و براساس اسناد بالادستی و اهداف مورد توجه برنامه‌ریزی دقیق‌تری کنند تا شاهد منسجم‌تر و کارآمد شدن فعالیت‌های فرهنگی در این حوزه باشیم.

کم نیستند آثار متوسط و ضعیفی که هر سال با بودجه‌های متعدد در حوزه‌های مختلف سینما، ‌تئاتر و کتاب منتشر می‌شوند، در حالی که قطعا حاصل جمع توانمندی آنها می‌توانست تبدیل به یک اتفاق در زمینه فرهنگی ایثار و شهادت شود.

کمیل انتظاری‌ / ‌گروه فرهنگ و هنر