یک قالی چگونه بافته می‌شود

این‌که چه وسایلی برای تهیه یک فرش نیاز است و چگونه مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ مسائلی که شاید تاکنون درباره آن نشنیده یا کمتر شنیده باشید.

وسایل مورد نیاز برای بافت فرش

این‌که برای بافت فرش چه لواز می نیاز داریم بسیار اهمیت دارد. دار قالی، دفه، شانه، کاردک، قیچی، چله، کوجی، سک و سیخ پود‌کشی از لوازم مورد نیاز بافت قالی است.

از دار قالی شروع می‌کنیم. فرش‌ معمولا روی چارچوبی به نام دار قالی بافته می‌شود و اندازه این دار قالی بستگی به متراژ فرش دارد و به همان نسبت بزرگ و کوچک است. معمولا دارهای فرش در دو نوع افقی و عمودی وجود دارند. بافت فرش به طور معمول در دارهای عمودی انجام می‌شود، اما برخی مناطق مانند ترکمن صحرا به بافت فرش روی دارهای افقی معروف هستند. در گذشته دارهای قالی چوبی بود و به وسیله چند تیر در گوشه‌ها، این دار به هم متصل می‌شد اما هم‌اکنون این دارها جای خود را به دارهای فلزی داده‌اند و به وسیله پیچ و مهره به هم متصل هستند. همه دارهای قالی باید زاویه نود درجه داشته باشند و درغیر این صورت بافت فرش کج پیش می‌رود و به قول معروف بار کج به مقصد نمی‌رسد و این فرش را کسی خریداری نمی‌کند. دارهای عمودی فضای زیادی اشغال نمی‌کنند و در گوشه‌ای از اتاق هم می‌توانند قرار بگیرند، اما دارهای افقی فضای زیادی اشغال می‌کنند. البته افرادی که روی دارهای افقی کار می‌کنند زودتر از قالیبافان‌ دار عمودی دچار مشکل کمر و چشم می‌شوند. به این دلیل که نحوه نشستن و همچنین بافت آنها استاندارد نیست. معمولا افرادی که بافت قالی را شغل خود می‌دانند اتاقی برای کار در نظر می‌گیرند تا رفت و آمد در فضای مربوط کمتر صورت گیرد.

دفه یا دفتین

این وسیله نام‌های زیادی دارد و هر گویش و منطقه‌ای آن را به زبان خود تلفظ می‌کرده و اکنون به نام‌ دفه، دفتین، کرکیت، کلوزار و دستوک معروف شده، اما بیشتر این وسیله را به نام دفه می‌شناسند و این نام عمومیت پیدا کرده است. دفه یکی از وسایلی است که برای قالیبافی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و وظیفه این وسیله فلزی سر شانه‌ای، کوبیدن گره‌های فرش است. در نظر اول اگر این وسیله را در دست بگیرید متوجه می‌شوید بسیار سنگین است و کار با آن راحت نیست. دفه انواع مختلفی دارد. دفه‌های بزرگی که باید با دو دست کوبیده شود و دفه‌های سبک یکدستی. البته هر دو یک کار انجام ‌می‌دهند، اما این‌که هر کدام کجا مورد استفاده قرار می‌گیرد اهمیت دارد. به طور معمول زمانی که بافت قالی به نیمه یا 50 درصد رسید از دفه دو‌دستی استفاده می‌کنند. به این دلیل که پرز‌های فرش دیگر اجازه ورود دفه یکدستی را که گره به درون تار بفرستد ندارد و دفه‌های سبک توانایی این کار را ندارند. پس باید از دفه‌های بزرگ دودستی استفاده شود تا این گره‌ها زیر تار و پود فرش قرار گیرند.

اِرش یا چله

بعد از این‌که دار قالی تهیه شد، برای بافت آن باید کاری مهم انجام داد که چله نام دارد. چله‌ نخ‌هایی است که روی دار قالی نصب می‌شود. برخی افراد تنها به شغل چله‌کشی مشغول هستند و از این راه نان درمی‌آورند. پس باید برای شروع بافت قالی ابتدا چله را روی دار قالی نصب کنید. چله تارهای تشکیل‌دهنده قالی یا فرش است که هر نخ پود از زیر آن به صورت یکی در میان عبور می‌کند تا نقش فرش را رقم بزند. چله فرش مهم‌ترین بخش آن است، به این دلیل که اگر خوب این تارها روی دار قالی نصب نشود ، فرش آن ظرافت لازم را نخواهد داشت. هر چه چله فرش کشیده‌تر و محکم‌تر باشد نتیجه کار بهتر خواهد بود. چله‌ها دارای نمره و لا هستند. هر یک از این درجه و نمره‌ها با توجه به رج‌شمار یا مسیر رگ مانند فرش انتخاب می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد. چله معمولا از پشم، پنبه و ابریشم تهیه می‌شود که هر کدام از آنها دارای نمره و لای متفاوت است. اکنون نخ چله بیشتر از پنبه تهیه می‌شود در حالی که قبلا ابریشم و پشم بیشتر مورد استفاده بوده است.

آرقاچ یا پود

نخ‌های افقی که به صورت یکی در میان از زیر و روی تار قالی به صورت رگ یا همان رج قالیبافی رد می‌شود پود نام دارد. نخ‌های پود هم مانند تار اکنون از نخ پنبه تهیه می‌شود. این پود‌ها بعد از هر گره فرش به وسیله دفه کوبیده می‌شود تا جایی که یک رج به صورت کامل تمام شود و قالیباف سراغ رج بعدی برود.

کوجی، کاردک، قیچی

کوجی به میله کمکی پایه دار قالی گفته می‌شود و تا تمام شدن فرش روی دار باقی می‌ماند و بعد از بریدن چله برای درآوردن فرش آن را هم از کنار دار بر می‌دارند. قطر این میله بین چهار تا شش میلی‌متر است. دلیل استفاده از این وسیله محکم‌ کردن تارهای قالی و همچنین انسجام بخشیدن به فرش است. کاردک یا کثر برای بریدن سر خامه‌های اضافی بعد از گره زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. خامه همان اضافه نخ‌هایی است که روی قالی بعد از گره زدن باقی می‌ماند. دسته این وسیله ممکن است چوبی یا فلزی باشد. دسته‌های چوبی ظاهر شیک‌تری دارند، اما عمر دسته فلزی‌ها بیشتر از دسته‌های چوبی است. قیچی هم یکی از ملزومات قالیبافی است. قیچی قالیبافی با قیچی‌های دیگر از نظر شکل و شمایل کمی متفاوت است. دسته این قیچی‌ها با محل برش آن فاصله دارد. دلیل این فاصله سهولت در بریدن پرزهای اضافی فرش است.

شروع بافت فرش

بعد از این‌که همه این وسایل را تهیه کردیم تازه اول راه است. همان‌طور که در ابتدای گزارش گفته شد برای بافت قالی باید روی دار قالی چله کشیده شود. بعد از چله‌کشی باید نقشه را روبه‌روی خود قرار دهیم تا بدانیم به چه طریقی پیش برویم. به طور معمول فرش از یک گوشه بافته می‌شود و عرض آن تکمیل می‌شود که به اصطلاح رج نامیده می‌شود. هر رج از تار و پود به صورت زیر و رو تشکیل می‌شود و یک نقش را می‌آفریند. بعد از اتمام هر رج روی هر کدام از تار و پود‌ها باید گره زده شود و با دفه روی آن می‌کوبند تا این گره محکم شود. این کار تا پایان بافت فرش ادامه خواهد داشت. زمانی که فرش به قول معروف به اندازه چهار انگشتی رسید باید قیچی شود و پرزهای اضافی آن گرفته شود تا این پرزها جلوی گره‌های جدیدتر را نگیرد و این کار را نیز با قیچی مخصوص انجام می‌دهند.

نقشه‌خوانی

نقشه‌خوانی فرش به این گونه است که افراد طرح شطرنجی فرش را رو‌به‌روی خود قرار می‌دهند و این طرح‌ها همیشه یک سانتی‌متر در یک سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. نقشه‌خوان که معمولا کنار بافنده قرار می‌گیرد و نقشه را با صدای بلند می‌خواند به بافنده می‌گوید که در فاصله چند گره از رنگ خاصی استفاده کنده و چند گره بعد رنگ دیگری را به کار ببرد. بعد از بافت هر یک سانتی‌متر به این روش باید دوباره به نقشه مراجعه کرد و دوباره برای رج یا سانتی‌متر بعدی از آن بهره گرفت.

رنگ‌های طبیعی در فرش

برخی بافندگان فرش برای جلوه بهتر فرش خود از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند. اکنون قصد داریم چگونگی تهیه نخ طبیعی را شرح دهیم. رنگ‌های طبیعی از میوه‌هایی مانند انار و انجیر و میوه‌های دیگر به دست می‌آید. پوست گردو نیز یکی از میوه‌هایی است که برای تهیه رنگ از آن استفاده می‌کنند. پوست این میوه‌ها در دیگ‌های مخصوص رنگ‌دهی به نخ جوشانده می‌شود و بعد از پخته شدن مغز نخ، به آن تثبیت‌کننده می‌زنند تا بعد از مدتی رنگ فرش تغییر نکند. البته برخی تولیدکنندگان نیز از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کنند. گیاه روناس برای تهیه رنگ نخ بیشترین استفاده را دارد و آن را در دیگ مخصوص با کرک یا ابریشم مخلوط می‌کنند. بعد از پخته شدن کامل آن بخشی از آن را از دیگ خارج می‌کنند تا مشاهده شود که مغز آن پخته است یا خیر. میزان رنگ به اندازه جوشیدن نخ در دیگ بستگی دارد و هر چه رنگ قرار است سیرتر باشد باید بیشتر جوشانده شود. در این میان رنگ‌هایی هم وجود دارد که به رنگ‌های آماده معروف است و اغلب از چین وارد کشور می‌شود. طریقه رنگرزی آنها نیز به همان روش جوشاندن در دیگ است، اما این کجا و آن کجا... .

محمدحسین علی‌اکبری ‌‌‌/‌ ‌‌گروه اقتصاد