مهربانی آفتاب با خانه‌های کویری

از جمله این بناهای حیرت‌انگیز می‌توان به خانه‌های ایرانی اشاره کرد که علاوه بر بهره‌مندی از هنرهای تزئینی مانند گچکاری، منبت و معرق و کاشیکاری، از قواعدی مانند سلسله‌ مراتب فضایی برای ایجاد فضاهای مختلف با دسترسی‌های متفاوت بهره می‌برد. حوض‌خانه، هشتی، مهمانخانه، آفتابی و مهتابی، مطبخ، اندرونی و بیرونی در خانه‌های ایرانی زاییده اندیشه‌ و فلسفه زندگی مردمان آن روزگار بوده و این روزها مجموعه‌ای از شبکه مستند به نمایش در می‌آید که اندیشه و نگاه مردمان قرون گذشته به شهر و خانه را بررسی می‌کند و ساختار کالبدی این اندیشه‌ها را به نمایش می‌گذارد. این مجموعه که «خانه امن» نام ‌دارد به تهیه‌کنندگی محسن بخارایی و کارگردانی مرتضی خرم‌دشتی ساخته شده و جلال مقامی، گوینده و دوبلور پیشکسوت، گویندگی آن را برعهده دارد.

از چشمه حیات تا سبک زندگی

مجموعه خانه امن شکل‌گیری تمدن در فلات مرکزی ایران را ضمن بازنگری مفهوم خانه در منطقه کاشان بررسی می‌کند. این مجموعه ـ که جمعه‌ها ساعت 19 و 30 دقیقه از شبکه مستند به نمایش در می‌آید ـ در هفت اپیزود با نام‌های چشمه زندگی، اقلیم فین، شهرِ مردم، خانه عباسیان، خانه طباطبایی، خانه بروجردی و زندگی ایرانی، اصول معماری و زندگی شهری را مورد بررسی قرار می‌دهد.

در اولین قسمت خانه امن چشمه جاودانی سلیمانیه و رازهای تمدن هفت هزار ساله‌ سیلک شرح داده می‌شود. دومین قسمت باغ ایرانی فین، زیبایی‌ها و قواعد فیزیکی و هندسی آن را تحلیل می‌کند. در قسمت بعدی، زندگی شهری در کاشان قدیم از زوایای اقتصادی، مذهبی و خدمات اجتماعی بررسی می‌شود و در ادامه، خانه‌های تاریخی کویر با تمام نمادها و رازهایی که در ساختار و روح این بناها وجود دارد به نمایش در می‌آید.

مرتضی خرم‌دشتی درباره علت پرداختن به چشمه سلیمانیه و تمدن سیلک در ابتدای این مجموعه مستند می‌گوید: ما از پیدایش تمدن شروع کردیم و به سبک زندگی رسیدیم. سعی کرده‌ایم نگاهی گذرا و همه‌فهم به مقوله خانه در مفهوم اجتماعی آن داشته باشیم و این مقوله را به ترتیبی طرح کرده‌ایم که هر کسی با تماشای آن به اطلاعات جالبی در زمینه معماری، مردم‌شناسی یا جامعه‌شناختی درباره مردم و زندگی در فلات ایران دست پیدا کند.​ وی ادامه می‌دهد: اگر کسی بخواهد فقط زیبایی‌های منطقه را ببیند، باز هم دریافت‌هایی از مجموعه مستند خانه امن خواهد داشت. سعی کرده‌ایم برای همه مخاطبان حرفی برای گفتن داشته باشیم.

این کارگردان تاکید می‌کند: برای ما بیش از هر چیز خانه به عنوان بخشی از تمدن فلات مرکزی ایران اهمیت داشته است. از این رو مستند خانه امن از چشمه سلیمانیه که منشا تمدن سیلک بوده آغاز می‌شود. در ادامه تمدن سیلک را بررسی می‌کنیم و گمان‌هایی که درباره نابودی این تمدن وجود دارد. بعد از آن سراغ باغ فین کاشان رفته‌ایم که راز‌های زیادی در خود دارد. اگرچه اوج شکوفایی این باغ در دوران صفوی بوده اما برای ما قدمت این باغ و شکل‌گیری آن که به واسطه چشمه سلیمانیه بوده، اهمیت داشت.

مستند خانه امن بعد از ارائه مقدمه‌ای درباره دلایل شکل‌گیری تمدن در منطقه کاشان، زندگی در این شهر کویری را به نمایش می‌گذارد و از این رو به سراغ تیمچه امین‌الدوله، حمام سلطان امیراحمد و مسجد آقابزرگ می‌رود که نمونه‌هایی متنوع از حیات اقتصادی، اجتماعی و مذهبی شهر کاشان است.بر اساس توضیحات خرم‌دشتی سه قسمت اول مجموعه، مقدمه‌ای است برای سه قسمت بعد که درباره خانه‌های عباسیان، طباطبایی‌ها و بروجردی‌ها در کاشان است و قسمت پایانی نوعی جمع‌بندی است که سبک زندگی در خانه‌های ایرانی و تاثیر متقابل خانه و شیوه زندگی را مورد تحلیل قرار می‌دهد. ​

یک مستند کاربردی درباره کارکردهای خانه

اگرچه در مستند خانه امن، اطلاعات به تصاویر مناطق تاریخی و خانه‌های ایرانی ضمیمه می‌شود، اما سازندگان این مستند تلاش کرده‌اند از شاعرانگی دوری کنند و در عوض، اطلاعات مفید درباره بناها و اجزای هر بنا در اختیار مخاطبان قرار دهند.​ خرم‌دشتی در این باره می‌گوید: نمی‌خواستیم صرفا یک متن تغزلی در مدح و ثنای این بناها ارائه کنیم که مخاطب ناآشنا، چیزی از این همه راز و رمز نهفته در این بناها دستگیرش نشود. می‌خواستیم تا آنجا که می‌شود زندگی و مفهوم خانه را به صورت کامل معرفی کنیم.

اگرچه بارقه‌هایی از شاعرانگی را می‌توان در نماها و متن نوشته شده توسط مطهره حاجی‌زاده در مستند خانه امن دید، اما اطلاعاتی درباره دلایل شکل‌گیری فضاهای متعدد در خانه‌های ایرانی هم به اطلاع مخاطب می‌رسد. به عنوان نمونه در این مستند می‌بینیم چگونه روزگاری، مردم این سرزمین از سایه یا دل زمین خنکا می‌گرفتند، بخش‌های مختلف ساختمان چگونه متاثر از سایه و آفتاب یا گردش زمین و فصل‌ها شکل گرفته و حتی تزئینات با کارکرد فضاها مرتبط بوده است.

کارگردان خانه امن در این باره می‌گوید: در معماری ایران فضاها کاملا کاربردی است و ما اصلا تزئینات صرف در این معماری نمی‌بینیم. فضایی که با نقاشی تزئین شده با فضایی که تزئیناتش از گچبری است تفاوت جدی و اساسی دارد. خانه‌های کویری با دو عنصر در ارتباط بوده‌اند؛ یکی سایه و دیگری آفتاب. حقیقت ماجرا این است که معماری ما از کاربرد به تزئینات وارد می‌شده و فضاهایی مانند آفتابی و مهتابی و حوض‌خانه هم تحت همین قاعده شکل گرفته است.

خرمدشتی تاکید می‌کند: تلاش کرده‌ایم به جای ستودن این بناها، فضای فکری و فلسفی حاکم بر خانه‌های آن دوران را کشف کنیم و بدانیم انسان کویرنشین چطور با زیستگاهش تعامل برقرار می‌کرده است.

این کارگردان معتقد است مستند خانه امن تصویری از گذشته به نمایش می‌گذارد تا بهانه‌ای باشد برای مقایسه با دنیای امروز که دیگر مفهوم امنیت در ذات خانه وجود ندارد. وی می‌گوید: در گذشته یک معمار در کنار آشنایی با فن طراحی و ساخت انواع بناها، یک عالم دینی و خیّر اجتماعی هم بوده است. بنابراین اندیشه او در طراحی و شکل‌گیری بنایی که می‌ساخته تاثیر داشته و از همین روست که در خانه‌های ایرانی مفاهیم و کارکردها به هم پیوند خورده‌اند و این شگفتی معماری ایرانی است. ​ ویژگی‌هایی که خرم‌دشتی درباره خانه‌های ایرانی به آنها اشاره می‌کند، در مستند خانه امن با نمایش تصاویری از همین بناها شرح داده می‌شود بدون این​که با استفاده از امکاناتی مانند گرافیک و انیمیشن، پلان‌ خانه‌های ایرانی و مناسبات فیزیکی حاکم در این خانه‌ها، عملکرد نور، مصالح و مواردی از این دست به عنوان یک مقوله علمی برای مخاطب علاقه‌مند تشریح شود.​ خرم‌دشتی در این باره می‌گوید: توضیحات فنی به صورت کامل ارائه می‌شود، ولی بر تصاویر موجود تکیه کرده‌ایم تا مخاطب مثلا با دیدن یک نمونه از حوض‌خانه، به مفهوم و عملکرد آن پی ببرد یا مثلا درباره فضاهای ورودی در خانه‌های کویری و نگاه و مفهومی که در پس آن وجود دارد یک نمونه ارائه کرده‌ایم و به صورت کامل توضیح داده‌ایم. فکر می‌کنم وقتی مخاطب این مجموعه را تماشا می‌کند برداشتی کلی از معماری بناهای کویری در ذهنش شکل‌ می‌گیرد.

این کارگردان ضمن تاکید بر این نکته که او و همکارانش تلاش کرده‌اند در تصویربرداری ویژگی‌های علمی و کارکردی هر بنا را بدرستی به تصویر بکشند، می‌گوید: مثلا در خانه عباسیان پلان هوایی داریم که نشان می‌دهد این خانه در یک زمین قناس ساخته شده و معمار برای حل این مسأله تعدادی فضای کاربردی به خانه اضافه کرده است. همه تلاش ما این بوده که نماها برای انتقال اطلاعات کافی باشد و تا حد امکان از ارجاعات ادبی و شاعرانه پرهیز کرده‌ایم. اسلوب مهندسی و اطلاعات فنی قابل درک برای همه علاقه‌مندان را توضیح داده‌ایم. ​ خرم‌دشتی و همکارانش در مستند خانه امن، به ویژگی‌های ذاتی این خانه‌ها پرداخته‌اند. این مستند از زمستان سال 91 تا شهریور 92 تولید شده و طبیعی است تصاویر ثبت شده عمدتا در فصل بهار بوده‌ در حالی که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های خانه‌های ایرانی، تمهیدات کالبدی آن در مواجهه با تغییر دما در فصل‌های مختلف سال بوده است.

کارگردان خانه امن در پاسخ این سوال که چرا در این مستند تصاویری از گذر فصول، تاثیر دما و تابش خورشید در خانه‌های ایرانی را شاهد نیستیم، می‌گوید: در این مستند به این موارد اشاره می‌کنیم که چرا برخی اتاق‌ها زمستان‌نشین هستند و برخی دیگر تابستان نشین یا از تابش آفتاب و وجود سایه‌ها چطور بهره‌برداری می‌شود. همچنین در قسمتی از این مستند که درباره خانه بروجردی‌هاست شاهد بارش برف هستیم و نماهای ضبط شده از این خانه در اتاق‌های زمستان‌نشین بوده یا در خانه عباسیان تصاویری داریم که حرکت آفتاب را در خانه نشان می‌دهد. درباره عملکردهای سقف ضربی هم توضیحاتی داده‌ایم. اگرچه تصویربرداری این مستند در طول یک سال نبوده اما طوری زمان‌ها را انتخاب کرده‌ایم که به هدفمان دست پیدا کنیم.

برای کاشان، برای ایران

مستند خانه امن تصاویری از باغ‌فین و خانه‌های ایرانی به نمایش می‌گذارد که در آنها اثری از آدم‌ها نیست. محسن بخارایی در مقام تهیه‌کننده تلاش کرده این مستند در راستای خواست کارگردان در فضایی کاملا خالص و بدون حضور عناصر انسانی تصویربرداری شود. وی در این باره می‌گوید: در این مستند قصد معرفی ویژگی‌های معماری بناها را داشته‌ایم و می‌خواستیم مخاطب بدون هیچ واسطه‌ای با بناها مواجه شود. به همین دلیل هماهنگی‌هایی با مدیریت شهری و میراث فرهنگی در کاشان داشتیم تا این خانه‌ها در روز تصویربرداری برای بازدید عموم تعطیل باشد.

این تهیه‌کننده درباره همکاری جلال مقامی به عنوان گوینده در مستند خانه امن می‌گوید: می‌خواستیم صدای گوینده همانند این خانه‌ها از پختگی و قدمت برخوردار باشد؛ بنابراین باید از کسی دعوت می‌کردیم که هم در کارش مجرب باشد و هم ذهن مردم با جنس صدا و لحن او آشنایی داشته باشد. خوشبختانه جلال مقامی ضمن داشتن همه این ویژگی‌ها، اهل کاشان است، فضاهای تاریخی این شهر را خوب می‌شناسد و با کمال لطف با ما همکاری کرد.​ مستند خانه امن اگر مستند کاملی درباره خانه‌های ایرانی نباشد، در عوض به نکات زیادی درباره خانه‌های ایرانی و ویژگی‌های آنها اشاره دارد که می‌تواند در ادامه از خانه‌های دیگر مناطق کشورمان نیز اطلاعات ارزشمندی در اختیار مردم قرار دهد. (آذر مهاجر / جام جم)