کاهش ریسک با پژوهش در علوم زلزله

خسارت مالی ناشی از این سوانح نیز حدود 1.7 تریلیون دلار برآورد شده است. از میان سوانح طبیعی زمین‌لرزه بیشترین خسارت‌ها را در پی داشته است. در حقیقت نیمی از این آسیب‌ها به رخداد زمین‌لرزه مربوط است. بر اساس گزارش اعلام شده از سوی مرکز ملی پیش‌بینی زلزله، همه ساله بیش از 14 هزار و 430 زمین‌لرزه در دنیا به وقوع می‌پیوندد که از این تعداد زمین‌لرزه، 13000 زلزله در محدوده بزرگی چهار تا 4.9 ریشتر، 1300 زلزله در محدوده پنج تا 5.9 ریشتر، 130 زلزله در محدود شدت شش تا 6.9 و یک زلزله در محدوده هشت تا 8.9 ریشتر قرار می‌گیرد. هر ده سال یک زمین‌لرزه با بزرگی بین 9 تا 9.5 ریشتر هم اتفاق می‌افتد. زلزله 9.5 ریشتری بزرگ‌ترین زلزله ثبت‌شده در طول تاریخ است. در کشور ما نیز هر سال بیش از 275 زلزله به وقوع می‌پیوندد که از این تعداد حدود 250 زلزله در محدوده بزرگی چهار تا 4.9 ریشتر قرار می‌گیرد و هر ده سال دو زلزله با شدت هفت تا 7.9 ریشتر در کشور ما اتفاق می‌افتد.

واکنش‌های احساسی در مدیریت سانحه جایگاهی ندارد

به گفته دکتر مهدی زارع، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله، اگر زمین‌لرزه‌های مرز فرورانش مکران، در جنوب شرقی فلات ایران و دریای عمان را در نظر بگیریم می‌توان انتظار داشت هر صد سال دو زلزله با بزرگی بیش از هشت ریشتر در کشور اتفاق افتد.

بر اساس داده‌های آماری می‌توان به این نتیجه رسید 90 درصد تغییراتی که در شکل ظاهری پوسته زمین اتفاق می‌افتد بدون لرزه است و 10 درصد این تغییرات که با وقوع زمین‌لرزه همراه است، تابع نظم مشخصی است.

زارع در ادامه با اشاره به وضع کلانشهر تهران به عنوان پایتختی با جمعیت 12.5 میلیونی می‌گوید: شهر تهران در معرض ریسک بالای زلزله است و وقوع هر زلزله شدیدی در نزدیکی یا در محدوده شهری آن نه‌تنها یک فاجعه ملی، بلکه رویدادی با تبعات و پیامدهای بین‌المللی خواهد بود. بنابراین پژوهش در زمینه زلزله ضرورتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

ساماندهی فعالیت‌ها و امکانات به شکل یک شبکه علمی ـ پژوهشی در سطح کشور یا در سطح بین‌المللی می‌تواند در موفقیت فعالیت‌هایی که با هدف کاهش خطرات احتمالی وقوع زمین‌لرزه انجام می‌شود نقش مهمی داشته باشد.

30 سال پیش وقتی از مدیریت سانحه یا بحران صحبت می‌شد بیشتر پدافند غیرعامل یا دفاع غیرنظامی مطرح بود که این رویکرد بتدریج به کمک‌های اضطراری، پاسخ به سانحه و امداد یا به عبارتی، جایگزینی رفتار علمی به جای واکنش‌های احساسی، کمک‌های بشردوستانه، جلوگیری از سانحه و مدیریت ریسک سانحه تغییر پیدا کرده است.

زارع از مدیریت ریسک سانحه به عنوان یکی از رویکردهای مهم در مدیریت بحران نام برده و توضیح می‌دهد: مدیریت ریسک سانحه یعنی در مناطقی که احتمال وقوع یک سانحه بزرگ وجود دارد پیش از بروز حادثه به استقبال آن برویم و به کمک روش‌های علمی پیامدهای ناگوار آن را به حداقل برسانیم.

علاوه بر این به کمک روش‌های علمی می‌توانیم هنگام بروز سانحه و حتی پس از آن نیز با هماهنگی و هدایت درست اطلاعات و نیروها، خسارت‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش دهیم. بنابراین توجه ویژه به موضوع زلزله بر اساس اولویت ایمنی برای کشور به عنوان یکی از اولویت‌های پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله مورد نظر است.

بدون تردید توسعه همکاری‌های داخلی به منظور شبکه‌سازی فعالیت‌های علمی در زمینه علوم و فنون زلزله در ایران می‌تواند در رسیدن به این هدف تاثیرگذار باشد.

وی با تاکید بر توجه به اولویت‌های پژوهشی در مدیریت علوم و فنون زلزله در ایران می‌گوید: هدف ما این است که بتوانیم با استفاده از تجربیات ملی و جهانی ریسک زلزله را در ایران به حداقل برسانیم و همزمان توسعه علم و فناوری و افزایش تولیدات علمی و فنی در زمینه زلزله را نیز تجربه کنیم.

برای رسیدن به این منظور استفاده از داده‌ها و اطلاعات تاریخی و دستگاهی درباره زلزله‌هایی که در کشور اتفاق افتاده است و اطلاع‌رسانی بموقع و راه‌اندازی سامانه هشدار سریع زلزله در تهران و شهرهای مهم ایران بر پایه همکاری‌های سازمان یافته ضروری خواهد بود.

مقابله با زلزله، با سلاح علمی

رئیس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله از دانش علمی و فنی به عنوان مهم ترین ابزار برای پاسخگویی به نیازهای موجود برای کاهش ریسک زلزله نام برده و می‌گوید: ظرفیت‌های علمی جدید و فناوری‌های نوین تضمین‌کننده مواجهه با چالش‌های موجود در این مسیر است. علاوه بر این باید توجه داشت توسعه مشارکت علمی ملی و بین‌المللی نیز ضروری است.

بنابراین لازم است پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسات پژوهشی بین‌المللی و موسسات داخلی دولتی و همچنین واحدهای فعال بخش خصوصی در ارتباط باشد تا فرآیند تولید دانش در این زمینه بر مبنای یک شبکه علمی ملی عملیاتی شود.

زارع از توسعه فناوری‌های مرتبط با علوم و فنون زلزله به عنوان یکی از راهکارهای علمی برای کاهش ریسک زلزله در کشور نام برده و خاطر نشان می‌کند: توسعه ابزارها و تجهیزات زلزله‌شناسی و همچنین تجهیزات لرزه‌نگاری و سنجش‌های لرزه‌ای و ارتعاشی و تجهیزاتی که بتواند پاسخ زمین در هنگام وقوع زلزله را به طور تمام مقیاس مدلسازی کند از جمله فناوری‌هایی است که باید توسعه آنها مورد توجه قرار گیرد.

اگر بتوانیم از طریق توسعه برنامه‌های آکادمیک پیش‌بینی و هشدار زلزله، امکان وقوع زلزله را فراهم کنیم و تغییرات ژئوفیزیکی ایجاد شده در زمین را به طور مرتب تحت پایش قرار دهیم می‌توانیم به توسعه سامانه ملی هشدار زلزله در ایران در یک بازه زمانی پنج ساله امیدوار باشیم و یک سامانه برخط و به روز شونده برای پیش‌بینی احتمال زلزله راه‌اندازی کنیم.

وی در پایان می‌افزاید: توسعه همکاری‌های بین‌المللی در سطح مشارکت با موسسات درجه اول پژوهشی در جهان از ضرورت‌های برخورد درست و علمی با پدیده زلزله است.

بنابراین مرکز ملی پیش‌بینی زلزله باید برقراری ‌طرح‌‌های مشترک پژوهشی با موسسات بین‌المللی پژوهشی درجه اول را بر مبنای به اشتراک‌گذاری دانش و اجرای برنامه‌های مختلف از قبیل مطالعات میدانی و آزمایشگاهی در دستور کار خود قرار دهد تا پژوهشگران ایرانی و محققان کشور بتوانند در کنار محققانی از موسسات پژوهشی درجه اول دنیا تجربه‌های ارزشمندی کسب کنند و از این تجربه‌ها برای افزایش توانمندی‌های داخلی در برخورد با زلزله بهره گیرند.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش