جایگاه علم در رسانه‌های ایران

دکتر زهرا اجاق اولین دانش‌آموخته دکترای ارتباطات از دانشگاه تهران به لزوم پرهیز خبرنگاران از توصیف همیشه مثبت علم تاکید کرد و گفت : عمومی‌سازی علم در برقراری ارتباط بین عالم و جامعه نقش مهمی دارد. در حقیقت هدف از عمومی‌سازی علم سازگاری آن با مخاطبش است که این مخاطب بخش بزرگی از افراد جامعه در هر سن و سال، شغل، تحصیلات یا موقعیتی را شامل می‌شود. قبل از هر چیز باید مشخص شود چه دلیلی وجود دارد که علم عمومی‌سازی شود. یکی از دلایل مطرح این است که علم مقوله‌ای کاربردی است. علاوه بر این علم بخشی از فرهنگ ما و تولید بشر است. علم روز به روز در حال تغییر است و همه ما به نوعی حق سهیم شدن در فرآیند تغییر آن را داریم.

او سپس با پراهمیت خواندن نقش علم در تغییرات زندگی ما اضافه کرد: باید علم عمومی‌سازی شود و بدون تردید رسانه‌ها در عمومی‌سازی علم نقش مهمی دارند. اگر نقش رسانه‌ها در عمومی کردن علم را همچون هرمی در نظر بگیریم. این هرم چهار پایه دارد که مراکز تعاملی علم و فناوری مانند انجمن ترویج علم، رسانه‌های جمعی، ابزارهای چندرسانه‌ای و آموزش و یادگیری علم این چهار پایه را تشکیل می‌دهند. به تبع این تقسیم‌بندی دو گروه اصلی را می‌توان شناسایی کرد. یک گروه افرادی هستند که محتوای علم و فناوری تولید می‌کنند. گروه دیگر هم افرادی هستند که در جذاب کردن فرآیند یادگیری ایفای نقش می‌کنند. به این ترتیب می‌توان گفت دانشمندان، کارشناسان و دست‌اندرکاران حوزه ارتباطات، هنرمندان و آموزگارن علم، هر‌یک به نوعی می‌توانند در این فرآیند نقش داشته باشند.

دکتر اجاق با توجه به این که فناوری نقش موثری در تسهیل زندگی و افزایش رفاه بشر داشته، گفت : ما عمدتا نقش علم را در زندگی‌مان مثبت ارزیابی می‌کنیم و رسانه‌های نیز همین دید را در سطح جامعه توسعه می‌دهند، اما نکته قابل توجه این است که رسانه‌ها باید به جنبه‌های منفی علم هم بپردازند. علم می‌تواند در کنار مزایایی که دارد مخاطرات و پیامدهایی را هم ایجاد کند. برای مثال علم ژنتیک و انرژی هسته‌ای در کنار مزایایشان خطراتی هم دارند؛ اگر بخواهیم در تولید محتوای علمی در جامعه دید بی‌طرفی را رواج دهیم باید پیامدهای منفی را هم در نظر بگیریم. در هر حوزه‌ای از عمومی‌سازی علم که تصور کنید رسانه‌ها نقش دارند و نقش خدماتی رسانه‌ها بر هیچ کس پوشیده نیست. رسانه‌ها توزیع‌کننده اطلاعات هستند و علاوه براین رسانه‌ها نقش فرهنگی هم دارند. رسانه‌ها باید فضایی فراهم کنند تا علم بتواند به عنوان یک موضوع عمومی مطرح شود. موضوع دیگری که در زمینه نقش رسانه‌ها در عمومی‌سازی علم مطرح می‌شود، این است که رسانه‌ها باید بین مخاطب عام و علم پل ارتباطی برقرار کنند.

او با انتقاد از روند اصحاب رسانه در دعوت از کارشناسان گفت: متخصصان به این نتیجه رسیدند برای ایجاد این ارتباط باید جنبه‌های مختلف زندگی و حتی پیشینه و سابقه علمی افراد را هم مورد توجه قرار داد. اگرچه حضور دانشمندان در برنامه‌های علمی بار دانشی برنامه را افزایش می‌دهد، اما تحقیقات نشان داده دانشمندان نسبت به رسانه بدگمان یا به عبارتی بی‌اعتماد هستند و این موجب می‌شود دانشمند نتواند از این فرصت رسانه‌ای بخوبی استفاده کند. دانشمند در فضا و زمان مختصری که دارد برای حفظ امانتداری علمی، تخصصی صحبت می‌کند. این موضوع نشان می‌دهد دانشمندان مهارت ارتباطی لازم برای برقراری ارتباط با عامه و استفاده از رسانه را ندارند.

توجه به مخاطب و درک مخاطب، حلقه مفقوده دیگری در برنامه‌سازی علمی در رسانه‌هاست. اساسا ما فقط برنامه علمی تولید می‌کنیم و به فهم مخاطب توجهی نداریم. در حالی که نحوه بازنمایی علم، درک عامه از علم را متاثر می‌کند، اما متاسفانه در رسانه‌های ما ارزیابی نمی‌شود که این برنامه تا چه اندازه می‌تواند در تبدیل مخاطب به شهروند آگاه تاثیرگذار باشد. رسانه‌ها در قالب‌بندی محتوای علمی طوری عمل می‌کنند که درک محتوای علمی دشوارتر می‌شود؛ یعنی رسانه‌ها نقش تسهیل‌کننده ندارند.

دکتر اجاق با تاکید بر توجه به رویکرد مخاطب محور تاکید کرد، ‌ موضوعاتی مانند ایدز، آلودگی هوا و گرمایش جهانی باید به گونه‌ای قابل فهم بیان شوند . در غیر این صورت، فعالیت‌هایی نظیر برنامه‌هایی که در هفته ترویج علم و با هدف ترویج علم برگزار می‌شود به هدف نمی‌رسد.