هنوز‌کفش‌های‌کودکی برایم تنگ نیست

برای گروه خاصی نیست، چون اصلا محدودیت را دوست ندارم. همیشه گفته‌ام من به نویسنده گروه سنی کودکان و نوجوانان معروف شده‌ام، البته شاید نوجوانان بیشتر بخوانند و در شهر کتاب‌ها آثارم را در ردیف کتاب‌های گروه سنی نوجوانان بچینند، اما از آدم هشت تا 80 ساله کتاب‌های مرا می‌خوانند.

من دوست ندارم، خود کتاب این‌طور است. چون وقتی می‌نویسم نه به گروه سنی، نه به این‌که جایزه بگیرم یا حتما کتابم ترجمه شود و این‌که حتما براساس آن فیلم ساخته شود، فکر نمی‌کنم و هیچ کدام از اینها برایم مهم نیست. فقط حس درونی خودم را می‌نویسم. مثل زنی که باردار است و می‌خواهد بچه‌اش را به دنیا بیاورد یا هسته‌ای که ناگزیر از سبز شدن است. علت این‌که مخاطب آثارم بیشتر نوجوانان هستند و کتاب‌هایم را در این رده سنی تقسیم‌بندی می‌کنند، شاید به این علت است که ذهنم ساده است و اصلا پیچیدگی ندارد و کودکی در من باقی مانده است. هنوز کفش‌های کودکی برایم تنگ نیست.

کاملا تصادفی بود و قبلش هیچ کتاب کودک و نوجوانی نخوانده بودم. سال 1353 که در رادیو مطلب می‌نوشتم پیشنهاد کردم قصه بچه یتیمی را که با مادربزرگش زندگی می‌کند بنویسم که اتفاقات جالبی برایش رقم می‌خورد. با من مخالفت کردند و گفتند فضای زندگی یک بچه یتیم گریه مردم را درمی‌آورد و برای عید مناسب نیست. گفتم طوری می‌نویسم که خنده‌دار باشد. گفتند نمی‌شود چون حرف یتیم که بیاید مردم اشکشان درمی‌آید. در نهایت آنها را راضی کردم. این بود که اولین قسمت قصه‌های مجید را با عنوان کت اهدایی نوشتم.

من شش سال برای آنها نوشتم. از اولین قسمت خوششان آمد و گفتند برای 13 روز عید بنویس. نشان به آن نشان که شش سال طول کشید.

وقتی در رادیو می‌نوشتم به من می‌گفتند که بچه‌ها و خانواده‌ها‌یشان از قصه‌های من خوششان آمده و این طور بود که وارد جرگه نویسندگان کودک و نوجوان شدم.

جرقه این داستان زمانی خورده شد که درسی به اسم ادبیات عامیانه در دانشگاه سوره داشتم. آنجا موضوعاتی از جمله ادبیات کودک و نوجوان انتخاب می‌کردیم. داستان کوتاهی در قابوسنامه هست که قصه‌ای شبیه آب‌انبار دارد. یک بچه پولدار و یک بچه فقیر در داستان هستند که بچه ثروتمند به آن بچه فقیر می‌گوید اگر می‌خواهی به تو حلوا بدهم‌ باید صدای سگ دربیاوری. من از این داستان خوشم آمد و به دانشجویانم گفتم این قصه را بنویسند. خودم هم به آن فکر کردم تا داستانی در این مورد بنویسم. یعنی نوشتن این داستان را به خودم سفارش دادم. قرار بود داستان کوتاهی باشد که بتدریج چیزهای بیشتری به آن اضافه شد و سرانجام این چیزی شد که می‌بینید.

مسأله من عزت نفس بود که روز به روز کمرنگ‌تر می‌شود. جهان مادی‌ای که پیش‌روی ماست، این را القا می‌کند که هر قدر تلفن همراه ما ماشین ما قشنگ‌تر باشد، انگار موفق‌تریم. این بلایی است که امروز گریبان دنیای ما را گرفته و چهار نعل هم می‌تازیم، قناعت نداریم و به همین دلیل فکر کردم چیزی در این مورد بنویسم.

فکر می‌کنم تا‌حدی قالبی که انتخاب کردم مناسب این گفتار است. جا عوض کردن شخصیت‌ها در داستان را
در نظر بگیرید، حاکم سقا می‌شود یا بازرگان مثل حلوافروش سینی سرش می‌گیرد. اینها موقعیتی به‌وجود می‌آورد که این گفته شما را تداعی می‌کند. اگر بپرسیم که راز ماندگاری یک نویسنده چیست باید بگویم که به هیچ وجه نباید خودش را تکرار کند. ما خیلی آدم‌های یک کتابه و یک فیلمه داریم. هرکدام از آثار دیگرشان را هم که می‌نویسند همان اثر قبلی است که فقط اسم شخصیت‌ها و جاها در آن عوض شده است. برای این‌که نویسنده‌ای خودش را تکرار نکند باید خطر کند، باید خلاقیت داشته باشد و البته باید یک مقدار حماقت هم بکند. چون کسی که جایگاهش تثبیت شده، مردم کارهایش را می‌خرند و می‌پسندند، قدری شاید حماقت باشد که مسیرش را عوض کند.

بله. من کتاب‌های درسی ابتدایی و راهنمایی را می‌خوانم و متوجه شدم حکایت‌هایی که در این کتاب‌ها آمده است، حلاوت و شیرینی خاصی برای بچه‌ها ندارد. البته شکی نیست که حکایت‌های کلاسیک ما مثل آثار سعدی جزو شاهکارها هستند. اما شاید مشکل در انتخاب این حکایت‌ها برای کتاب‌های درسی باشد. من خواستم بگویم می‌توان حکایت‌های گذشته را طوری نوشت که برای بچه‌ها هم جذاب باشد.

به همین دلیل گفتم خطر دارد. مثل این است که مخاطب شما انتظار داشته باشد شمشیربازی ببیند، اما شما برای او سوارکاری به نمایش بگذارید. پس سوارکاری شما باید آنقدر برایش جذاب باشد که او را پس نزند. من هم چنین کاری کردم. مخاطبی که 40 سال از من آثاری در زمان حال خوانده، حالا چنین اثری را می‌بیند. اگر فرض کنیم خواننده چاپ اول و حتی دوم کتاب را فقط به‌خاطر اسم من می‌خرد، باید دید آیا از چاپ سوم به بعد باز هم می‌خرد یا نه.

بله. سعی کردم تعادل را رعایت و از افراط پرهیز کنم. البته ابایی هم نداشتم از واژه‌های امروز استفاده کنم.

دقیقا همین را می‌خواستم. دنبال این نبودم که خواننده وقتی به خط سوم و چهارم که رسید بگوید این دیگر چه نثری است، ولی دوست داشتم رگه‌هایی از نثر گذشته داشته باشد. حالا نمی‌خواهم براساس نقدهایی که درباره این کتاب نوشته شده بگویم آب انبار، پست مدرن است.

منتقدان می‌گویند، من فقط خواستم کاری متفاوت کنم. قضاوت بر عهده مخاطبان و منتقدان است.

درست است. ساختمان کتاب مثل یک تسبیح است که دانه‌های آن به وسیله نخی به هم پیوند می‌خورد. نخ در این کتاب مسأله عزت نفس است ‌که گاهی ما دیگران را می‌شکنیم تا خود را بزرگ کنیم.

به نظرم این بافت شخصیت ایرانی است که وارد داستان‌های من می‌شود. سوال خیلی خوبی پرسیدید، چون نکته خیلی جالبی در سوالتان بود.

ترکیبی از عاطفه و در عین حال لایه لایه و پیچیده. برای همین است که توانسته در طول تاریخ سرپا بماند. وقتی چیزی قدیمی شد مسائلی در آن نهادینه می‌شود. فقر همیشه بوده. در شعر سعدی و حافظ هم بوده. همه بزرگان ما در ادبیات در کنار شعری که به ما ارائه کردند، دغدغه‌هایی داشتند که بازتاب شرایط روزگار آنان بوده است. ما از هر شاعر ایرانی رگه‌های سیاسی و اجتماعی روزگارش را می‌بینیم. پس آثار من نیز به عنوان یک نویسنده ایرانی، از شرایط سیاسی و اجتماعی برحذر نیست. من الان 67 سال دارم، اما انگار 3367 سال زندگی کردم. دغدغه همه‌این سال‌ها را انگار دارم. شاید خیلی مواقع خودم هم متوجه نیستم که رگه‌هایی از این دغدغه‌ها در آثارم وجود دارد. در واقع بی‌آن‌که خواسته باشم وارد آثارم می‌شود. دغدغه من ساختن یک اثر هنری است تا آن که بخواهم دغدغه‌ای را فریاد بزنم.

داستان‌های ایرانی بیشتر مصرف داخلی دارند و بیشتر اقوام ایرانی از آن استفاده می‌کنند. چون نویسندگان و هنرمندان ایرانی همیشه یک بار سیاسی را روی شانه‌های خود احساس می‌کنند که در آثارشان می‌گنجانند. این بار، آرزوی آن نویسنده و هنرمند است که دوست دارد شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه به آن صورت درآید. این آرزو تبدیل به ایدئولوژی می‌شود و وقتی این طور می‌شود دیگر به درد دیگری نمی‌خورد و محلی می‌شود. یکی از اعضای کانون نویسندگان سوئد از من ‌پرسید چرا نویسندگان ایران آنقدر ایدئولوژیک می‌نویسند. وقتی نگاه شما این قدر ایدئولوژیک است، بروید یک اتاق بگیرید و حزب تشکیل دهید.

سه سال نامزد بودم. چون مبلغ جایزه از نظر مالی خیلی زیاد است معمولا به نویسندگانی تعلق می‌گیرد که از طرف موسسات حامی نهادهای کودک و نوجوان در سطح جهان معرفی می‌شوند و بیش از من برای بچه‌ها کار کرده‌اند و نویسنده بهتری بودند. دیگر آن که دلشان به حال من سوخت، چون فهمیده بودند که من آدم بی‌دست و پایی هستم و آن همه پول مرا گیج می‌کند و از نوشتن می‌اندازد و برای ادامه کار من محبت کردند و جایزه را به افراد دیگری دادند. من هم با داشتن آن همه پول نمی‌دانستم چه بکنم.

یکی از دلایلش این است. دوم این‌که موضوعات داستان‌هایم موضوعاتی است که مردم با آن درگیر هستند. سوم این‌که ساخت فیلم از روی داستان‌های من ارزان تمام می‌شود و مخارج زیادی نمی‌خواهد. دلیل دیگر شاید این است که داستان‌های من کمتر به ممیزی می‌خورد.