تلویزیون جای ستاره‌سازی است نه ستاره‌بازی

قبلا این بحث را در حوزه سینما هم داشتیم و همیشه تاکید می‌کردیم که یک صنعت سینما با 100 فیلم بهتر از صنعتی است که در آن 20 فیلم تولید شود. چون در شرایط اول شاید بتوان 10 فیلم خوب پیدا کرد، اما در شرایط دوم حتی 5 فیلم خوب هم ممکن است پیدا نشود. به نظر من کمیت و کیفیت ارتباط مستقیمی با هم دارند به شرطی که خط‌مشی فرهنگی و جهت‌گیری آن به سمت خلق آثار مطلوب باشد.

وقتی رسیدن به کمال و ایده‌آل‌های مطلوب جهت حرکت‌های ما را مشخص کند آن وقت کمیت تولیدات می‌تواند فرآیندی هدفمند و نتیجه‌بخش به خود بگیرد. حتی می‌توان مدعی شد که در این صورت کیفیت از دل همین کمیت بیرون می‌آید. مثلا به تلویزیون تا دهه 70 نگاه کنید؛ تعداد کمی از سریال‌های تلویزیونی تهیه و پخش می‌شد که اگر بخواهیم نمونه‌های خوب آن را نام ببریم خیلی زیاد نیست، اما در دهه 80 انواع سریال‌ها در ژانرهای مختلف تولید شد که تعداد زیادی از آنها در حافظه مردم مانده است. این مساله در مورد تله‌فیلم‌ها هم مطرح بود. در آن زمان که صداوسیما شروع به تولید تله‌فیلم کرد خیلی‌ها با آن مخالف بوده و آن را رقیبی برای سینما می‌دانستند، ولی من از موافقان ساخت تله‌فیلم بودم چون به نظر من تله‌فیلم فرصتی بود تا نیروهای جدید در حوزه سینما و تلویزیون شناخته شده و تربیت شوند و اتفاقا پشتوانه خوبی برای سینما محسوب شود.

الان می‌بینیم که خیلی از بازیگرانی که امروزه در سینما جایگاهی پیدا کرده‌اند از همین تله‌فیلم‌ها شروع کرده‌اند و این تجربه به رشد حرفه‌ای آنها و سینمای ایران کمک زیادی کرد. حتی تله‌فیلم‌هایی ساخته شده و می‌شوند که از خیلی آثار سینمایی کیفیت مطلوب‌تری دارند.

من معتقدم که محدودیت‌ها و کمبودهایی که در تولید تله‌فیلم‌ها وجود دارد اهالی فیلمسازی را آبدیده می‌کند و یاد می‌گیرند که برای خلق یک اثر خوب لزوما نبابد بریز و بپاش کرد البته این به معنی انکار نقش عوامل اقتصادی در بالا بردن کیفیت آثار نمایشی نیست. از طرف دیگر امروزه تلویزیون ما در یک رقابت دشوار و نفسگیر با رقبای بیگانه خود است و در تحلیل عملکرد تلویزیون باید به تغییر شرایط فرهنگی و رسانه‌ای در جهان توجه کرد. اکنون شرایط تولید در تلویزیون با دهه 60 و 70 فرق می‌کند و با پیچیدگی و چالش‌های بیشتری مواجه است. امروزه تلویزیون به تولید برنامه‌هایی نیازمند است تا مخاطب ایرانی در بین انتخاب‌های مختلفی که از رسانه‌های گوناگون دارد پای برنامه‌های آن بنشیند و از تماشای آن لذت ببرد. این کمیتی که می‌گویید فقط در ارتباط با برنامه‌های نمایشی صدق نمی‌کند و همه عملکرد و برنامه‌های صداوسیما را دربر می‌گیرد. تلویزیون باید بتواند نیاز به سرگرمی و نیازهای دیگر را تامین کند و برای رسیدن به این هدف باید برنامه‌سازی‌های خود را بسط داده و دست به تجربه‌های گوناگونی بزند. ما در جهانی به سر می‌بریم که جنگ سرگرمی بر آن حاکم است و تلویزیون باید قدرت و تدبیر لازم برای پیروزی در این جنگ را داشته باشد لذا به نیروهای جوان و خلاق و ایده‌های تازه و گوناگونی محتاج است تا آمادگی لازم برای این نبرد را داشته باشند. صنعت سرگرمی‌سازی یکی از پیچیده‌ترین و البته سودآورترین سرگرمی‌ها در جهان است که تلویزیون و برنامه‌های آن نقش محوری در این هماورد دارد، لذا من با توسعه کمی شبکه‌های تلویزیونی و افزایش تولیدات نمایشی ازجمله سریال و تله‌فیلم موافقم به شرطی که جهتگیری آنها و سیاستگذاری‌هایی که در سطح مدیریت رسانه صورت می‌گیرد اعتلای کیفی و ارتقای سطح سلیقه مخاطب باشد.

همین‌طور است. بخشی از ضرورت افزایش تولیدات نمایشی در واقع یک کارکرد اجتماعی ـ فرهنگی داشته و فارغ از نیاز مخاطبان به سرگرمی باید مورد توجه قرار بگیرد، اما در همین جا هم باید به این نکته توجه کرد که گرچه مولفه‌های فرهنگی و اخلاقی در تولیدات نمایشی اهمیت دارد، اما بدون عنصر سرگرمی عقیم مانده و همین تولیدات سطحی و نازل سریال‌های ماهواره‌ای جایگزین سریال‌های خوبی می‌شود که نمونه‌های زیادی از آن در تلویزیون ما تولید شده است. وقتی از کیفیت خوب حرف می‌زنیم به این معنی نیست که وجوه سرگرم‌کننده آثار نمایشی را دست‌کم بگیریم. از آن سو تلویزیون ما هم نمی‌تواند قصه‌ها و سوژه‌هایی که در این شبکه‌ها وجود دارد را دستمایه تولیدات خود قرار دهد؛ اصلا در شان فرهنگی جامعه ما نیست. در مقابل مدام هم که نمی‌توان به سراغ مسائل و موضوعات فاخر و سنگین رفت لذا باید در میانه این دو وضعیت به ساخت سریال و تله‌فیلم‌هایی اندیشید که هم کارکرد سرگرم‌کنندگی داشته باشد و هم مبتذل و سطحی نباشد. اتفاقا من یک روز نشستم و با زجر یکی از این سریال‌ها را نگاه کردم و متوجه شدم که هیج عنصر دراماتیکی درآن وجود ندارد، ولی با این حال نمی‌توان و نباید آنها را دست‌کم گرفت. در ضمن باید در نظر داشت که برنامه‌های تلویزیونی ما صرفا به فیلم و سریال ختم نمی‌شود و از این حیث قابل مقایسه با این شبکه‌ها نیست.

الان در همین کشورهای منطقه فقط تلویزیون ایران است که نزدیک به 80 درصد برنامه‌های آن تولیدی است و فقط 20 درصد آن ممکن است وارداتی باشد درست برعکس کشورهای همسایه و قطعا مدیریت چنین رسانه‌ای و تامین برنامه‌های آن دشوارتر است.

همین شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان نیز مدام در حال پخش سریال‌های مکزیکی، کلمبیایی و کره‌ای است این در حالی است که حجم زیادی از سریال‌های ما تولیدی و ایرانی است که باید قدر آن را دانست و از ظرفیت‌های آن بیشتر استفاده کرد.

نه در اینجا محدودیت‌های دیگر وجود دارد. مثلا گاهی تاکید می‌شود که بخشنامه‌های پلیسی در روایت قصه لحاظ شده یا به نمایش درآید؛ این در حالی است که بسیاری از آنها قابلیت دراماتیکی ندارد و نمی‌توان آن را در ساختار و فرم قصه گنجاند یا این توقع وجود دارد که پلیس را به گونه‌ای نمایش دهیم که از لحاظ نمایشی، واجد اشکالات دراماتیکی زیادی است یا برای تماشاگر باورپذیر نیست.

بگذارید تجربه شخصی را در این باره بگوییم نه فقط درباره سریال‌های پلیسی که در ارتباط با هر سریال، اگر تماشاگر احساس کند که آن کار سفارشی است یا کلیشه‌ای ساخته شده آن را پس می‌زند و نمی‌تواند با فیلم ارتباط برقرار کند. اصلا وقتی مخاطب احساس کند که یک سریال در حال درس دادن و نصیحت کردن به اوست، مقاومت کرده و نمی‌تواند او را حتی جذب قصه کرد چه این که او را تحت‌‌تاثیر پیام‌هایش قرار داد. در ساخت سریال‌های پلیسی نیز باید به مولفه‌های این ژانر و توقعاتی که مخاطب از یک سریال پلیسی داشت، توجه کرد. در آنجا نیز حتی اگر بخواهیم پیام‌های خاصی را از زبان پلیس و به واسطه یک اثر نمایشی به مخاطب ارائه دهیم، باید آن را در یک موقعیت دراماتیک و نمایشی با ابزار و لوازمی که یک ژانر پلیسی به آن وابسته است بازسازی کنیم.

خب این هم برای خودش ماجرایی دارد. من و میرباقری در همایشی در قم در ارتباط با سریال‌های تاریخی همدیگر را دیدیم که آقای میرباقری پیشنهاد بازی دراین نقش را به من داد و من به خاطرشناختی که از میرباقری داشتم و نوع نگاهی که او به شخصیت عمرسعد داشت، جذب این سریال شدم وگرنه 17 سال است که غیر از برخی کارهای خودم جلوی دوربین کارگردان دیگری نرفتم. من از سال 64 به بعد بیشتر فیلم ساختم تا این که بازی کنم. خوب بازی کردن برای من مهم‌تر از فیلم خوب ساختن است و حساسیت زیادی به این حرفه دارم.

با این که سال‌هاست کارگردانی می‌کنم ولی همچنان دغدغه بازیگری هم دارم. به نظر من، بازیگر خوب را از بازی‌هایی که نکرده می‌توان شناخت. از رد کردن نقش‌هایی که به او پیشنهاد شده است. علت علاقه من به عزت‌الله انتظامی و پرویز پرستویی به این دلیل است که در هر فیلمی بازی نمی‌کنند و هر پیشنهادی را نمی‌پذیرند.

‌این یک معضل بزرگ برای بازیگری است. این حضور مداوم بیشتر با انگیزه‌های مالی و اقتصادی صورت می‌گیرد و برای خود آن بازیگران هم به یک عادت و کار روتین بدل شده و اتفاقا موقعیت و منزلت حرفه‌ای و هنری آنان را به خطر می‌‌اندازد.

این که بر حضور بازیگران جدید به دلیل افزایش تولیدات نمایشی تاکید داشتم، یکی از دلایلش همین بود که بازیگری از دایره محدود تعداد خاصی از بازیگر خارج شود و به آنها محدود نشود. اصلا یکی از نیازهای سریال‌های تلویزیونی ما غیر از سوژه‌های تازه حضور بازیگران و چهره‌های تازه‌تر است و به نظرم مخاطب نیز از حیث روان‌شناسی به این تجربه‌های تازه نیازمند است. به نظرم، باید حرمت و شان و منزلت هنری بازیگر حفظ شود.

واقعیت این است که سریال‌سازی، مقوله‌ای چندبعدی و پیچیده است و به عوامل مختلفی وابسته است. از بازیگر و کارگردان و به طور کلی عوامل تولید گرفته تا محدودیت‌ها و مسائل رسانه‌ای در کنار انواع مختلف و متفاوت مخاطبان که هر کدام ذائقه و سلیقه خاص خود را دارند، اما من می‌خواهم به یکی از عناصر تولیدی سریال‌سازی اشاره کنم و آن هم محاسبه دقیقه‌ای ساخت سریال است که به نظر من، این مساله بیشتر به کیفیت اثر لطمه می‌زند و کمیت را در اولویت قرار می‌دهد. در واقع یک ماراتن سرعت در ساخت سریال به وجود آمده و چون معیارسنجش و ارزیابی مالی سریال از دقیقه‌بندی استفاده می‌شود، کیفیت فدای سرعت می‌شود.

به نظر من، این مکانیسم اقتصادی ـ مالی درسریال‌سازی باید تغییر کرده و مدل دیگری باید برایش در نظر گرفت. یکی دیگر از انتقادات مهم من به فرآیند سریال‌سازی ـ که مورد توجه مدیران سازمان قرار گرفته است ـ تاکید بر حضور هنرپیشگان چهره و بازیگران ستاره در سریال‌های تلویزیونی است با این منطق که حضور آنها موجب رونق و دیده شدن سریال شده و تعداد مخاطبان را افزایش می‌دهد. خب اکثر این ستاره‌ها برای حضور در سریال‌ها درخواست دستمزدهای بسیار بالایی می‌کنند که حجم بیشتر هزینه ساخت یک سریال یا تله‌فیلم را به خود اختصاص می‌دهد؛ به قیمت این که بودجه برای تامین هزینه بازیگران و عوامل دیگر محدود می‌شد. این اشتباه است که فکر کنیم حضور چهره‌های معروف و محبوب سینمایی در تلویزیون موجب افزایش جذابیت سریال می‌شود، اما تجربه نتیجه دیگری را نشان داد. همان طور که بسیاری از کارگردانان بزرگ سینما در تلویزیون موفق نبوده‌اند، این ستاره‌ها نیز نتوانستند بدرخشند و موقعیتی را که در سینما دارند، در تلویزیون هم تکرار کنند.

حضور این ستاره‌ها موجب می‌شود که تهیه‌کننده از عناصر دیگر تولید بزند و آنچنان که باید، هزینه نکند یا مثلا در بخش فنی و تولیدی از افراد دسته چندم استفاده کند که در نتیجه محصول کار یک سریال بی‌کیفیت می‌شود. نظام ستاره‌ای متعلق به سینماست نه تلویزیون.

ممکن است ستاره‌ها در تلویزیون ساخته یا معرفی شوند، اما سیستم ستاره محور در تولیدات نمایشی متعلق به سینماست نه تلویزیون. بسیاری از ستاره‌های سینمای امروز ما ابتدا کارشان را از تلویزیون شروع کردند و چه‌بسا به واسطه تلویزیون به ستاره بدل شدند نه بالعکس. به نظر من تلویزیون محل‌ ستاره‌سازی است نه ستاره‌بازی. این معضل را می‌توانید به همان بحث ابتدایی این مصاحبه مرتبط کرده تا تصویر جامع‌تری از آسیب‌های سریال‌سازی در تلویزیون را ترسیم کنید.

سیدرضا صائمی/ جام جم