محافظت از مغز در برابر ضربه

در نوع خفیف آن شخص آسیب دیده هوشیار است و در برخی موارد ممکن است تنها برای چند ثانیه هوشیاری خود را از دست دهد. در حالت متوسط و شدید شخص آسیب دیده دچار عدم هوشیاری در مدت زمان طولانی‌تری می‌شود.

فراموش نشود بسیاری از ضرباتی که در زمان وقوع حادثه علائم جدی ندارند، در سنین بالاتر می‌توانند به بیماری‌هایی از قبیل سردرد و صرع منجر شوند.

به گفته پروفسور علی گرجی، استاد دانشگاه مونستر آلمان، ضربه به سر حتی به صورت خفیف می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد و در واقع آسیب مغزی به دنبال ضربه به سر یکی از جدی‌ترین مشکلاتی است که هر سال سلامت افراد بیشماری را به خطر می‌اندازد.این موضوع از نظر پروفسور گرجی آنقدر جدی است که با وجودی که حدود یک ماه پیش مصاحبه مفصل «جام‌جم» با ایشان منتشر شد اما باز هم از نظر این چهره سرشناس جهانی در حوزه مغز و اعصاب، پرداختن به این موضوع باعث می‌شود مردم دیدگاه خود را نسبت به این مساله و عواقب ان تغییر دهند و به این ترتیب می‌توان از بروز بسیاری از این ضربات پیشگیری کرد.

پروفسور گرجی با تاکید بر این نکته که ضربه به سر یکی از دلایل عمده مرگ و معلولیت دائم بشمار می‌آید به عنوان نمونه به آمار ایالات متحده آمریکا اشاره می‌کند که نشان‌دهنده شیوع بالای ضربه به سر است. براساس این آمار به طور متوسط سالانه یک میلیون و 700 هزار نفر در این کشور دچار ضربه به سر می‌شوند که از میان آنها 52 هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند، 275 هزار نفر بستری می‌شوند و یک میلیون و 563 هزار نفر در اورژانس تحت مداوا قرار می‌گیرند.

متاسفانه با وجود تلاش‌های فراوان به منظور پیشگیری، ضربه به سر همچنان یکی از شایع‌ترین آسیب‌هایی است که جان هزاران نفر را در سراسر جهان تهدید می‌کند و علاوه بر مشکلات جسمی و روانی هزینه‌های بسیاری به خانواده‌ها تحمیل می‌شود. به طوری که طبق آمارهای موجود، تنها در ایالات متحده آمریکا سالانه بالغ بر 70 میلیارد دلار به منظور درمان و پیشگیری هزینه می‌شود.

از مهم‌ترین علائم هشداردهنده پس از ضربه به سر می‌توان به حالت تهوع و استفراغ، گیجی، سردرد، تاری دید، از دست دادن تعادل، اختلال در خواب، مشکلات حافظه، وزوز گوش و خستگی اشاره کرد.به اعتقاد پروفسور گرجی چنانچه هر یک از این علائم در فرد آسیب دیده مشاهده شد، فرد را باید سریعا به مراکز درمانی منتقل کرد. بنابراین فراموش نکنید که نبودن تورم و خونریزی بدین معنا نیست که آسیب جدی نبوده است چرا که عواقب و پیامدهای این ضربات به‌شدت و محل آسیب بستگی دارد.

از مهم‌ترین علل ضربه به سر به ترتیب می‌توان به تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع، درگیری فیزیکی، حوادث در حین کار، حوادث داخل منزل و حوادث حین ورزش اشاره کرد. البته به اعتقاد پروفسور گرجی مهم‌ترین عامل ضربه به سر در ایران، تصادفات رانندگی است که سالانه بیش از 700 هزار نفر در تصادفات رانندگی مجروح و درصد بالایی ازآنها دچار ضربه به سر می‌شوند. تعداد بسیاری از آنها نیز به علت این ضربات جان خود را از دست می‌دهند.

تشنج، صرع، سردردهای مداوم، خونریزی مغزی، عفونت مغزی، فراموشی، عقب ماندگی ذهنی، مرگ مغزی، اختلالات خلقی ـ روانی و اختلالات هورمونی از جمله پیامدهای ضربه به سر هستند که هریک از عوارض می‌توانند تا پایان عمر همراه بیمار باقی بمانند و حتی با مصرف دارو و جراحی به‌طور کلی برطرف نخواهند شد.

بنابراین پیشگیری از بروز ضربات و درمان موثر و بموقع مصدومان می‌تواند نقشی کلیدی در زندگی فرد داشته باشد. کما این‌ که در اغلب کشورهای پیشرفته جابه‌جایی فرد آسیب دیده به بیمارستان توسط افراد متخصص و مجرب انجام می‌گیرد.

در بسیاری از موارد حمل غیر صحیح مصدوم می‌تواند به مرگ منجر شده یا مشکلات ثانویه‌ای از قبیل قطع نخاع و صدمات مغزی را برای بیمار به همراه داشته باشد.به‌طور معمول با معاینه دقیق مصدوم، گستردگی آسیب مشخص می‌شود.

امکان دارد پس‌ از معاینه‌ و بررسی‌ فرد توسط‌ پزشک‌، ‌فرد به خانه‌ فرستاده‌ شود، اما باید یک‌ فرد قابل‌ اطمینان‌ در کنار او بماند و مراقب‌ بروز علائم‌ بالینی‌ باشد. 24 ساعت‌ اول‌ پس‌ از ضربه‌ از نظر بروز علائم‌ و عوارض‌‌ جدی بسیار مهم‌ است‌، اگرچه‌ این‌‌گونه‌ علائم‌ و عوارض‌ ممکن‌ است‌ دیرتر (تا 6 ماه‌ پس‌ از آسیب‌) نیز ظاهر شوند.

متاسفانه به‌رغم پیشرفت‌های اخیر در علوم اعصاب، همچنان هیچ درمان خاصی برای ضایعات مغزی نخاعی پس از ضربه وجود ندارد؛ چراکه بافت عصبی پس از آسیب دیدن قادر به بازسازی خود نیست. به همین دلیل هم بهترین روش برای مقابله با ضربه مغزی پیشگیری از آن است. با رعایت کردن برخی قوانین ساده، می‌توان احتمال وقوع آسیب‌های مغزی را به‌طور چشمگیری کاهش داد.

پروفسور گرجی یکی از راه‌های موثر در پیشگیری از بروز این صدمات را انعکاس اطلاعاتی جامع و کاربردی از طریق رسانه‌های گروهی نظیر رادیو و تلویزیون، روزنامه‌ها و تابلوهای تبلیغاتی می‌داند که در بسیاری از کشورهای پیشرفته به عموم مردم داده می‌شود.

وی همچنین تاکید می‌کند: با توجه به این‌که قشر آسیب‌پذیرتر در کشور ما کودکان هستند می‌بایست آموزش مستمری به کودکان نیز داده شود. پیشنهاد می‌شود تا یک واحد درسی با همین عنوان به سایر دروس اضافه شود.

این درحالی است که تحقیقات اولیه‌ای که در مراکز تحقیقات علوم اعصاب رضوی و شفا انجام شده است نشان می‌دهد در ایران هزینه درمان 20 هزار برابر بیشتر از هزینه آموزش است. طبق این تحقیق سهم آموزش هر کودک 76 تومان برآورد شده است؛ این در حالی است که هزینه تحمیلی سال‌های از دست رفته عمر ناشی از حوادث ترافیکی در ایران 373 میلیارد دلار است.

موسس مراکز تحقیقات علوم اعصاب رضوی و شفا، معتقد است بستن کمربند ایمنی اصلی است که باید توسط تمام سرنشینان چه در صندلی‌های جلو و چه در صندلی‌های عقب خودرو اجرا شود. چرا که استفاده از کمربند ایمنی 50 درصد احتمال مرگ و میر سرنشینان جلوی ماشین و 25 درصد احتمال مرگ و میر را در سایر سرنشینان کاهش می‌دهد.

در کودکان با قد کوتاه‌تر ازcm 140 نیز، استفاده از صندلی کودک قبل از بستن کمربند ایمنی توصیه می‌شود. صندلی کودک کمک می‌کند تا کودک در ارتفاع بالاتری قرار گیرد تا کمربند ایمنی به درستی بسته شود. صندلی کودک باعث کاهش بیش از 70درصد مرگ و میر در نوزادان و 54 درصد در کودکان یک تا 4 ساله می‌شود.

به اعتقاد پروفسور گرجی این والدین هستند که در آموزش کودکان خود در بستن کمربند ایمنی نقش بسزایی ایفا می‌کنند. طبق آمارهای موجود، بیش از 40درصد از کودکانی که از کمربند ایمنی استفاده نمی‌کنند، والدین آنها نیز از این قانون تبعیت نمی‌کنند.در کنار این موضوع رعایت سرعت مجاز هم از اصولی است که نقش موثری در پیشگیری از صدمات و ضربات دارد.

چراکه سرعت بیشتر از حد مجاز بخصوص در مواقعی نظیر لغزنده بودن جاده‌ها ناشی از بارندگی یکی از عوامل کاهش کنترل خودرو یا موتورسیکلت توسط راکب است که منجر به افزایش میزان مرگ و میر و ضربات مغزی می‌شود. برای مثال خودرویی که با سرعت 60 کیلومتر در ساعت در حال حرکت است در مقایسه با خودرویی که 50 کیلومتر در ساعت سرعت دارد، هنگام ترمز 8 متر مسافت بیشتری را طی می‌کند تا متوقف شود.

در این میان به گفته پروفسور گرجی در ایران آزمونی عملی که جهت اخذ گواهینامه از متقاضیان گرفته می‌شود با استانداردهای جهانی بسیار فاصله دارد.

مواردی که در آزمون عملی مورد سنجش قرار می‌گیرد بیشتر روی مهارت‌های پارک، دور زدن و... تمرکز دارد و این در حالی است که در کشورهای پیشرفته بیشترین تمرکز روی رعایت اصول ایمنی در رانندگی از قبیل رعایت سرعت مجاز در رانندگی، استفاده از چراغ راهنما، رانندگی در بین خطوط و... است.همچنین ایران جزو معدود کشورهایی است که تنها با انجام یک آزمون عملی اقدام به صدور گواهینامه موتور سواری می‌کند.

این در حالی است که با توجه به آمار بالای مرگ و میر موتورسواران در تصادفات، برگزاری دوره‌های آموزشی به صورت تئوری و عملی امری ضروری است.

استفاده از کلاه ایمنی هم یکی از اصولی است که برای پیشگیری از ضربات سر توصیه می‌شود، هرچند بسیاری از کلاه‌های ایمنی موجود در کشورمان استاندارد نیستند. در واقع کلاه ایمنی باید هنگام ضربه بتواند قسمت اعظمی از فشار وارد شده به سر مصدوم را بگیرد. استفاده از کلاه ایمنی هنگام موتورسواری احتمال بروز آسیب و جراحت را 69 درصد و میزان مرگ و میر را 42درصد کاهش می‌دهد.

اما در این میان شاید موضوعی که کمتر مورد توجه ما قرار داشته باشد استفاده از روروئک برای کودکان است. چراکه به گفته پروفسور گرجی استفاده از روروئک در اغلب کشورهای پیشرفته ممنوع شده است؛ زیرا 35 درصد از کودکانی که در روروئک گذاشته می‌شوند دچار ضربه به سر می‌شوند که ممکن است عوارض این ضربات سال‌ها بعد نمایان شود. تحقیقات اخیر در ایران نشان می‌دهد، بسیاری از کودکان زیر 8 سال و برخی از کودکان بین 8 تا 10 سال توانایی کافی برای عبور از خیابان را به تنهایی ندارند؛ بنابراین باید به صورت عملی به این کودکان آموزش‌های لازم داده شود.

از موارد دیگری که می‌توان برای پیشگیری از عواقب ناشی از ضربات سر مورد توجه قرار داد رعایت اصول ایمنی هنگام ورزش و ایمنی در محیط کار هستند.در بعضی از ورزش‌ها مثل دوچرخه‌سواری، اسکیت، کشتی، بوکس، اسب‌سواری و اسکی استفاده از کلاه ایمنی مخصوص ضروری است. هنگام دوچرخه سواری و اسکیت که محبوبیت خاصی بین کودکان ایرانی دارند، گذاشتن کلاه ایمنی و محافظ‌های دست و پا باید اجباری شود. همچنین کودکان باید از کلاهی استفاده کنند تا جلوی دید آنها گرفته نشود.

بهاره صفوی / گروه دانش