وقتی طبیعت با ما قهر می‌کند!

مطالعه جدیدی که از سوی سازمان ملل در این خصوص انجام شده نشان می‌دهد، تنها در سال گذشته سیلاب، توفان، خشکسالی و سایر فجایع و بلایای مرتبط با اوضاع جوی زمین، بیش از 20 میلیون نفر را بی‌خانمان کرده است که این رقم تقریبا 4 برابر آوارگان برجا مانده از مناقشات نظامی در گوشه و کنار زمین است. اما اکنون پرسش ساده‌ای مطرح می‌شود و آن این‌که بلایای طبیعی چگونه در زمان بسیار کوتاهی چنین خسارات و تبعات سنگینی برای جوامع مختلف به همراه دارند؟ چه عواملی در بروز و تشدید آنها مؤثر است و آیا بشر این توانایی را دارد که وقوع آنها را متوقف کند و حتی به تأخیر بیندازد؟ و آخر این‌که چه راه‌هایی برای مقابله با آنها و به حداقل رساندن تبعات منفی و دردناک شان وجود دارد؟ در این میان، به نظر می‌رسد شناسایی دقیق بلایای طبیعی تعریف شده در زمین و ارتباط آنها با فصول مختلف سال، آغاز مناسبی برای کسب آمادگی در رویارویی با آنها باشد.

وقتی زمین‌ می‌لرزد

وقتی صفحات تکتونیکی زمین به حرکت درمی‌آیند، دیگر زمانی برای مقابله با این پدیده شوم طبیعی وجود ندارد. کارشناسان بر این باورند که زمین‌لرزه از مهم‌ترین بلایای طبیعی است که بشر در رخ دادن آن تقریبا نقشی نداشته و از آنجا که هنوز فناوری‌های لازم برای پیش‌بینی آن نیز توسعه چندانی پیدا نکرده‌اند، کسب آمادگی در برابر وقوع احتمالی آن تنها راه به حداقل رساندن تبعات منفی آن است. نقشه‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهند که حدود 80 درصد از زمین‌لرزه‌ها در حاشیه اقیانوس آرام به وقوع می‌پیوندند و از این رو به این منطقه بسیار وسیع، «حلقه آتش» نیز گفته می‌شود. علت اصلی این نامگذاری فعالیت‌های شدید آتشفشانی است که در این منطقه وسیع از جهان دیده می‌شود. بیشتر زمین‌لرزه‌ها در نقاط گسله‌دار زمین روی می‌دهند؛ جایی که صفحات تکتونیکی یا همان صخره‌های غول‌پیکری که لایه سطحی زمین را تشکیل داده‌اند با یکدیگر برخورد می‌کنند یا روی هم کشیده می‌شوند. این نوع برخوردها در سطح زمین همواره تدریجی و غیرقابل احساس هستند، اما این در حالی است که امکان شکل‌گیری فشارهای شدید میان صفحات زمین وجود دارد و زمانی که این فشار بسرعت رها می‌شوند، لرزش‌های شدیدی ایجاد می‌شود که به آنها امواج لرزشی گفته می‌شود. دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که امکان وقوع زمین‌لرزه در نقاط بسیار دور از گسل‌ها نیز وجود دارد و آن زمانی است که صفحات زمین با کشش همراه شده باشند.

زمین‌لرزه‌هایی که بین 3 تا 5 ریشتر قدرت داشته باشند، زمین‌لرزه‌های ضعیف یا خفیف شناخته می‌شوند و آن دسته زمین‌لرزه‌هایی که بین 5 تا 7 ریشتر قدرت داشته باشند نیز زمین‌لرزه‌های قدرتمند به حساب می‌آیند. اگر قدرت زمین‌لرزه بین 7 تا 8 باشد، به آن زمین‌لرزه بزرگ و به بیشتر از آن نیز یک بلای طبیعی به معنای واقعی کلمه اطلاق می‌شود. به طور میانگین، سالانه 8 زمین‌لرزه عمده گوشه و کنار جهان را به لرزه درمی‌آورد که در نتیجه آنها حدود 10 هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند. تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که هنگام وقوع زمین‌لرزه‌ای که شاید تنها چند ثانیه به طول بکشد، رانش صفحات زمین چندان موجب کشته شدن افراد نمی‌شود و این عوارض و موانع مصنوعی محیط اطراف نظیر سقوط ساختمان‌ها و برج‌ها و همچنین پل‌هاست که با سقوط خود موجبات مرگ شمار قابل توجهی از افراد را فراهم می‌آورد. به عقیده کارشناسان، زمانی که زمین‌لرزه با جاری شدن سیل، رانش گل و لای و آتش‌سوزی همراه باشد، تبعات آن به مراتب سنگین‌تر و جبران آن نیز به زمان بسیار بیشتری نیاز خواهد داشت.

آمادگی در برابر زمین‌لرزه

زمین‌لرزه تنها در چند ثانیه شهری را به هم می‌ریزد. سرعت بالا و قدرت تخریب این بلای طبیعی، گزینه‌های محدودی را برای حفظ جان و به حداقل رساندن خسارات مالی برجای می‌گذارد. کارشناسان همواره توصیه می‌کنند که برای مقابله با زمین‌لرزه آمادگی داشته باشید. از آن گذشته، از پیش تعیین کردن نقاط مطمئن در منازل و ادارات برای پناه گرفتن در زمان وقوع زمین‌لرزه‌ها شانس حفظ جان را به طرز قابل توجهی افزایش می‌دهد. همچنین در این نقاط باید برای چند روز غذای قابل ذخیره انبار کرد تا در صورت لزوم از آنها استفاده شود. اما هنگام وقوع زمین‌لرزه باید از شیشه‌ها و قفسه کتاب‌ها فاصله گرفت و اگر در آن لحظه در خودرو و در حال رانندگی هستید، بهتر است سرعت خود را کم کنید و خودرو را به فضای باز برسانید و تا پایان لرزش زمین در آن بمانید.

قدرت شگفت‌انگیز آب

برای پی بردن به قدرت تخریب این بلای طبیعی مقایسه جالبی را مطالعه کنید: تنها چند روز پس از آغاز سال 2004، سواحل اقیانوس هند شاهد مخرب‌ترین سونامی عصر حاضر بود. به عقیده دانشمندان، این سونامی انرژی شگفت‌انگیزی معادل 23 هزار بمب اتمی داشت که در جریان جنگ جهانی بر سر مردم هیروشیما انداخته شد. در آن حادثه و تنها در یک روز حدود 15 هزار نفر جان خود را از دست دادند. اهمیت این حادثه و این نکته که شمار قابل توجهی از افراد در یک چشم به هم زدن از بین می‌روند موجب شده این پدیده دردناک از خطرناک‌ترین بلایای طبیعی زمین باشد. اما سونامی چیست؟ سونامی یک سری از امواج اقیانوسی است که هنگام شکل‌گیری، حجم خیره‌کننده و به گفته برخی محققان «غیرقابل باوری» از آب را به همراه خود به سمت ساحل منتقل می‌کنند. ارتفاع چنین امواجی که راهی خشکی می‌شوند تا بیش از 30 متر گزارش شده است. این امواج که بیشتر به دیواره‌های آبی شباهت دارند براحتی و در یک چشم به هم زدن موجب تخریب گسترده مناطق ساحلی و صدها متر تا دل خشکی می‌شوند.

دانشمندان معتقدند که این امواج سهمگین عمدتا با زمین‌لرزه‌های دریایی بزرگی همراه هستند که اثر آن تا نواحی ساحلی نیز کشیده می‌شود. زمانی که بستر اقیانوس در نواحی ساحلی دچار نوسانات شدیدی می‌شود، حجم خیره‌کننده‌ای از آب را به همراه خود جابجا می‌کند و به این ترتیب سونامی شکل می‌گیرد.

آمادگی در برابر سونامی

سونامی پدیده شوم عظیمی است که در حال حاضر بشر برای مقابله با آن کار خاصی نمی‌تواند انجام دهد. در زمان رسیدن چنین امواجی به ساحل، تماشای آنها مساوی با مرگ خواهد بود. کارشناسان در این حالت توصیه می‌کنند که به جای تماشای چنین پدیده‌ای باید هرچه سریع‌تر از ساحل دور شد.

وقتی همه جا را آب فرامی‌گیرد

سیل از جمله بلایای طبیعی است که بشر در شکل‌گیری آن سهم قابل توجهی دارد. تغییرات جوی که در دهه‌های اخیر به واسطه اقدامات بشری روی داده‌اند، موجب به هم خوردن تعادل حاکم بر طبیعت شده که نتیجه آن تشدید پدیده‌هایی همچون سونامی و سیل بوده است. تحقیقات دانشمندان نشان داده است که مناطق متعددی از جهان مستعد جاری شدن سیل هستند. در حقیقت، نگاهی به نقشه زمین نشان می‌دهد که بجز مناطق خشک آفریقا، سایر مناطق جهان از شرق آسیا گرفته تا قلب اروپا و آمریکای شمالی و لاتین در فصل‌های مختلف سال مستعد جاری شدن سیل هستند.

در اواخر تابستان سال 2005، توفان مخرب کاترینا، موجب جاری شدن سیل در نیواورلئان آمریکا و مناطق وسیعی از اطراف آن شد که در نتیجه آن خسارت نجومی 200 میلیارد دلاری بر اقتصاد آمریکا تحمیل شد. نکته قابل تأمل این است که از این سیل به عنوان بزرگ‌ترین بلای طبیعی در تاریخ آمریکا از نظر خسارات مالی یاد می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهند فاکتورهای گوناگونی در جاری شدن سیل نقش دارند. پدیده‌های طبیعی نظیر تندبادها، سیستم‌های آب و هوایی و آب شدن یخ و برف در مناطق کوهستانی و سرد زمین از عوامل تأثیرگذار در راه افتادن سیلاب هستند. نگاهی به این عوامل نشان می‌دهند که اقدامات مخرب بشری در محیط زیست زمین که تغییرات جوی را به همراه دارد تأثیر قابل توجهی بر تعادل طبیعی زمین و سیستم‌های حاکم بر آن دارد.

کارشناسان معتقدند برخی عوامل نظیر نبود کافی آب بند و خاکریزهای منطقه‌ای و همچنین نبود سیستم مناسب فاضلاب، تأثیر قابل توجهی بر جاری شدن سیل دارد. بررسی‌های آماری نشان می‌دهند که تنها در آمریکا سالانه تا 140 نفر بر اثر جاری شدن سیل جان خود را از دست می‌دهند و این در حالی است که خسارت مالی در حدود 6 میلیارد دلار نیز بر جای می‌ماند.

آمادگی در برابر جاری شدن سیل

سیل نیز همچون سونامی ناگهان جاری می‌شود و خسارات جانی و مالی قابل توجهی برجای می‌گذارد. در اختیار داشتن نقشه راه‌های اطراف و سرعت عمل در زمان جاری شدن سیل شانس زنده ماندن افراد در معرض خطر را افزایش می‌دهد.

زهرا شفاعت
منابع:
National Geographic Society
U.S. Geological Survey