همه‌چیز درباره علل کوتاهی و بلندی قد

فاکتور‌های زیادی دست به دست هم می‌دهند تا در نهایت قد نهایی یک فرد را تعیین کنند. ژنتیک و نژاد مهم‌ترین عامل موثر بر طول قد هر فرد است. متابولیسم یا همان سوخت‌وساز طبیعی بدن و بیماری‌ها از دیگر عوامل درونی تعیین میزان رشد یک فرد هستند. اگرچه تغذیه و منطقه جغرافیایی زندگی فرد نیز از عوامل بیرونی تعیین‌کننده مهم قد به شمار می‌روند به عنوان مثال نژاد سیاه‌پوستان بلند قد هستند، ولی نژاد زرد کوتاه‌ترند. با این وجود این نژاد نیز به مدد عواملی همچون تغذیه و ورزش و غیره قدشان افزایش یافته است. از نظر وراثتی قد هر فرد متناسب با قد والدین خود خواهد بود بنابراین متوسط قد پدر و مادر منهای 5 یا 6 سانتی‌متر برای دختران و بعلاوه 5 یا 6 سانتی‌متر برای پسران قد تقریبی هر فرد پس از بلوغ خواهد بود اما در این میان راه‌هایی نیز برای افزایش قد وجود دارد.

هورمونی برای رشد

هورمون رشد از بخش جلویی غده هیپوفیز ترشح شده و وارد خون می‌شود و با اثر بر استخوان‌ها باعث رشد طولی استخوان‌ها و بلندتر شدن قد می‌شود. ترشح هورمون رشد از غده هیپوفیز یک جریان دائمی و همیشگی نیست بلکه این هورمون به صورت ضربانی یا پریودیک ترشح می‌شود و میزان آن در خون در طول شبانه‌روز تفاوت دارد و تحت تاثیر عواملی ترشح آن افزایش می‌یابد. خوابیدن، ورزش کردن، گرسنگی، سرما و اعمال جراحی و شوک‌های عصبی و خوردن غذاهای پروتئینی باعث می‌شود که هورمون رشد بیشتر ترشح شود. در واقع هورمون رشد یک خاصیت فیزیولوژیک مهم دارد که از کاهش غلظت گلوکز خون جلوگیری می‌کند تا آن را برای نیاز سلول‌های مغزی حفظ کند. بنابراین کاهش غلظت گلوکز به هنگام گرسنگی و ورزش سبب افزایش ترشح هورمون رشد در خون می‌شود. در حین خواب عمیق نیز بیشترین مقادیر هورمون رشد نیز ترشح می‌شود.

در دوران کودکی ترشح متناسب هورمون رشد اهمیت زیادی دارد زیرا مقادیر متناسب آن سبب رشد طبیعی کودک می‌شود و کاهش آن به کوتاه قدی و کاهش رشد کودک منجر می‌شود. افزایش ترشح هورمون رشد در سنین کودکی باعث رشد غیرطبیعی و بلندقدی و غول‌پیکری وی می‌شود و عارضه‌ای به نام ژیگانتیسم را به وجود می‌آورد. حتی بعد از سنین رشد که صفحات رشد استخوان‌ها بسته می‌شود با افزایش ترشح هورمون رشد اگرچه طول استخوان‌ها افزایش نمی‌یابد، اما قطر استخوان‌ها زیاد شده و درشت پیکری در ناحیه فک، پیشانی، دست و پاها عارضه‌ای را به وجود می‌آورد که آکرومگالی نامیده می‌شود.

بسته شدن صفحه رشد استخوان یعنی چه؟

بسیاری از کسانی که در سنین رشد یا بلوغ به پزشک مراجعه می‌کنند و از کوتاهی قدشان شکایت دارند، از این‌که پزشکشان برای آنها گرافی ساده استخوان‌های مچ دست را درخواست می‌کند، متعجب می‌شوند. در واقع پزشک با مشاهده عکس مچ دست، سن استخوانی را تشخیص می‌دهد و می‌فهمد که آیا صفحه رشد استخوان‌های فرد باز است و هنوز جای رشد دارد یا نه؟ در صورتی‌که اگر سن استخوانی فرد بالا باشد و صفحه رشد بسته شده باشد، دیگر جایی برای رشد طولی استخوان‌ها نخواهد بود. واقعیت آن است که در انتهای استخوان‌ها صفحه‌ای به نام اپی‌فیز وجود دارد که در سنین رشد از جنس غضروف است و با تاثیر از هورمون رشد غضروف‌سازی می‌کند. با گذشت زمان این غضروف‌ها به ترتیب شروع به استخوانی شدن می‌کنند و غضروف‌هایی جدید نیز ساخته می‌شوند و به این ترتیب استخوان رشد طولی می‌کند و به اصطلاح درازتر می‌شود. تقریبا در حوالی سنین 18 سالگی این صفحات رشد از حالت غضروفی به حالت استخوانی در می‌آیند و دیگر استخوان رشد طولی نمی‌کند. در این حالت است که پزشکان اصطلاحا می‌گویند صفحات رشد استخوانی بسته شده‌اند.

گاهی در برخی از افراد بسته شدن صفحات استخوانی حتی تا 20 سالگی ممکن است که به طول بینجامد یا به طور نادر نیز در سنین کمتری بسته شوند. در هر صورت پس از بسته شدن صفحات رشد استخوانی بلندتر شدن قد دیگر برای شما مقدور نخواهد بود. پس اگر در سنی هستید که صفحات رشد استخوان‌هایتان هنوز بسته نشده می‌توانید با تغییراتی در سبک زندگی خود ترشح هورمون رشدتان را افزایش دهید و به بلندتر شدن قدتان امیدوار باشید.

چگونه ترشح هورمون رشد را افزایش دهیم؟

برخی از فاکتورهای ساده زندگی در افزایش میزان ترشح هورمون رشد موثر‌ند و در سنین رشد می‌توانند باعث بلندی قد کودک و نوجوانان شوند که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:

خواب کافی و منظم: اولین قدم برای تحریک ترشح هورمون رشد خواب کافی و البته منظم است. بیشترین میزان ترشح هورمون رشد پس از به خواب رفتن و در 2 ساعت اول خواب ترشح می‌شود و به استخوان‌ها می‌رسد، بنابراین بهتر است کودکان و نوجوانان شب‌ها تا دیر وقت بیدار نمانند و اگر می‌توانند هنگام ظهر خوابی هر چند کوتاه نیز داشته باشند.

تغذیه صحیح: مصرف غذاهایی که پروتئین کم و قند بالا داشته باشند، منجر به کوتاهی قد و تاخیر در رشد می‌شوند. بنابراین مصرف پروتئین بخصوص پروتئین‌هایی که کیفیت بالایی داشته باشند و همه اسید آمینه‌های ضروری را در اختیار بدن قرار بدهند برای رشد و افزایش قد لازم است. زیاده‌روی در مصرف قند‌ها و شیرینی‌جات سبب افزایش میزان گلوکز خون به صورت ناگهانی در خون می‌شود که این امر خود باعث کاهش میزان ترشح هورمون رشد می‌شود. غذاهای چرب نیز حجم عضلانی بدن را کاهش و مانع رسیدن پروتئین کافی به بدن می‌شود.

تمرینات ورزشی: انجام روزانه ورزش‌های کششی و نرمشی اثر مستقیمی بر افزایش میزان هورمون رشد دارد و فعالیت‌های ورزشی شدید سبب کاهش قند خون می‌شود و متعاقب این امر ترشح هورمون رشد افزایش می‌یابد. پزشکان معتقدند که مصرف غذاهای حاوی پروتئین 2 ساعت قبل از ورزش و نیز پس از ورزش باعث افزایش قابل توجهی در میزان هورمون رشد و نیز هورمون تستوسترون در آقایان می‌شود.

انجام ورزش‌های کششی به طور مرتب با تقویت عضلات پشت و تقویت ستون فقرات باعث راست قامتی بیشتر و افزایش قد تا حدود 1 تا 2 اینچ می‌شود. بنابراین در هر سنی که هستید روزی 20 تا 30 دقیقه برای ورزش قرار دهید تا از فواید دیگر آن همچون افزایش متابولیسم بدن کاهش حجم چربی بدن و تقویت سیستم ایمنی بدن بهره ببرید.

فاصله‌گذاری مناسب بین تغذیه و خواب: مصرف غذاهای سنگین پیش از خواب باعث می‌شود که در هنگام خواب میزان انسولین خون در حین خواب افزایش یابد و این مساله باعث کاهش ترشح هورمون رشد می‌شود. بنابراین اگر می‌خواهید از خوابتان بهره کافی ببرید، حداقل 2 ساعت قبل از خواب مواد غذایی سنگین نخورید.

کمبود روی و کوتاهی قد: عنصر روی یکی از مواد معدنی مورد نیاز بدن است که پس از آهن بدن بیشترین نیاز را به آن دارد. این عنصر کمیاب در بدن نقش‌هایی حیاتی دارد و کمبود آن سبب خستگی و ضعف، کوتاه قدی و عوارض پوستی و دیررس بودن صفات ثانویه جنسی می‌شود. در کشور ما یکی از دلایل مهم کوتاه قدی در کودکان و نوجوانان کمبود روی است که بیشتر ناشی از جذب ناکافی این عنصر است. غلات و نیز غذاهای حیوانی مانند گوشت و تخم‌مرغ، لبنیات و غذاهای دریایی مثل ماهی و میگو سرشار از روی هستند، اما مصرف نان‌هایی که بخوبی تخمیر نشده‌اند یا در تهیه آنها از جوش شیرین استفاده می‌شود از جذب روی و املاح معدنی دیگر ممانعت به عمل می‌آورند و باعث کوتاهی قد در جوانان خواهد شد. در واقع در غلات و بویژه پوسته آنها ماده‌ای به نام فیتات وجود دارد که مانع جذب روی است. ولی در اثر تخمیر تجزیه می‌شود و از بین می‌رود. با این تفاسیر درمی‌یابید که مصرف نان‌هایی که به روش سنتی تهیه می‌شوند و بخوبی تخمیر می‌شوند، بهترین منبع روزانه تامین روی است.

امروزه مکمل‌های روی به صورت شربت‌های خوراکی در داروخانه‌ها وجود دارند که پزشکان برای کودکانی که دچار کوتاه قدی و تاخیر رشد هستند، تجویز می‌کنند. علاوه بر روی، ویتامین‌ها و مواد معدنی دیگر همچون ویتامینA ،12B ، آهن و کلسیم برای رشد قد ضروری هستند.

آیا می‌توانیم از کوتاه قدی پیشگیری کنیم؟

زمینه ژنتیکی کوتاهی قد عاملی است که قابل تغییر نیست و بنابراین پیشگیری از کوتاهی قد در مواردی که به علت عوامل ارثی باشد، مقدور نیست. اما اگر کوتاهی قد ناشی از عوامل تغذیه‌ای، کمبود هورمون رشد یا بیماری‌های زمینه‌ای باشد، می‌توان پیش از بسته شدن صفحات رشد استخوانی اقداماتی را انجام داد. در این صورت مراجعه به پزشک برای تشخیص علت کوتاهی قد ضروری است. پزشک معمولا برای بررسی علل کوتاهی قد به انجام یک سری آزمایش‌های طبی و نیز معاینات بالینی و ارزیابی رشد می‌پردازد. تست‌های عملکرد غده هیپوفیز و نیز عملکرد غده تیروئید از آن جمله‌اند. گاهی نیز برخی بیماری‌های مزمن مانند دیابت جز اختلال رشد علامت مشخصه دیگری نشان نمی‌دهد. به همین دلیل مراجعه به پزشک در این موارد به والدین کمک می‌کند که علت اختلال رشد فرزندشان را بفهمند.

در حقیقت مهم‌ترین قدم برای پیشگیری از کوتاهی قد، کشف علت آن در دوران نوجوانی است. اگر علت طبی و بیماری خاصی مثل کم‌کاری تیروئید، دیابت یا کاهش هورمون رشد وجود نداشته باشد و با توجه به قد پدر و مادر، کوتاهی قد فرزند جنبه ژنتیکی نیز نداشته باشد، پزشک برای او مکمل‌های رشد و تغذیه را تجویز می‌کند.

در بسیاری موارد، والدین در مراجعه به پزشک اصرار می‌کنند و از وی می‌خواهند که برای فرزند نوجوانشان هورمون رشد تجویز کند تا با تزریق این آمپول‌های حاوی هورمون رشد بلندتر شوند. در حالی که از عوارض کوتاه مدت و بلندمدت این داروها بی‌اطلاعند. پزشکان تنها در صورتی تزریق هورمون رشد را مجاز می‌دانند که بر طبق آزمایشات طبی اثبات شده باشد که هورمون رشد کافی در بدن فرد تولید نمی‌شود و در ضمن صفحات رشد استخوانی هنوز بسته نشده باشند. بدیهی است که اگر صفحات رشد استخوان‌ها بسته باشند دیگر از هیچ طریقی انتظار افزایش قد و پاسخ به هورمون رشد نمی‌رود.

افزایش قد پس از 18 سالگی

اگر سنتان از 18 سالگی گذشته است، فرقی نمی‌کند زن یا مرد باشید دیگر صفحات رشد استخوانی شما بسته شده است و رشد قدتان متوقف شده است. تزریق هورمون رشد، بهبود تغذیه و مکمل‌های غذایی و... هیچ‌یک نمی‌تواند قد شما را افزایش دهد.

در ضمن امروزه تبلیغات رنگارنگ در بسیاری مجلات، سایت‌ها و شبکه‌های غربی از دمپایی‌هایی می‌شود که تولیدکنندگان آنها ادعا می‌کنند که این صندل‌ها با ماساژ اعصاب کف پا باعث افزایش قد در هر سنی می‌شوند. در حالی که با بسته شدن صفحات رشد استخوان‌ها این امر مقدور نیست و هیچ پایه و اساس علمی ندارد.

تنها به شما توصیه می‌کنیم برای آن‌که انتهای ستون فقرات شما قد شما را کوتاه‌تر از آنچه هستید نکند، انجام ورزش‌های کششی را جدی بگیرید. از طرفی تغذیه صحیح و مصرف کافی کلسیم از رژیم‌های غذایی حاوی شیر و لبنیات به استخوان‌های شما استحکام می‌بخشد تا قامتتان همیشه راست بماند. اگرچه امروزه از نوعی عمل جراحی ارتوپدی برای بلند قد شدن در محافل نام برده می‌شود، اما داستان این جراحی به همین سادگی هم نیست.

بدتر از کوتاهی قد

عمل جراحی افزایش قد یا همان افزایش طول استخوان‌ها در طب ارتوپدی نزدیک به 80 سال قدمت دارد، اما در کتاب‌های تخصصی ارتوپدی که مرجع پزشکان متخصص به شمار می‌آید، هیچ‌گاه از آن به عنوان عمل زیبایی یاد نشده است بلکه این جراحی جنبه درمانی دارد و در اصلاح ناهنجاری‌های مادرزادی که طول یک اندام کوتاه‌تر از دیگری است یا عوارض ناشی از برخی شکستگی‌ها یا صدمات مفصلی که سبب شده که یک پا کوتاه‌تر از دیگری شده است، این جراحی انجام می‌شود؛ اما متاسفانه امروزه بدون در نظر گرفتن عوارض و سختی‌های این عمل جراحی پرریسک، برخی افراد می‌خواهند با این جراحی قد خود را افزایش دهند که یک عمل جراحی زیبایی محسوب می‌شود.

چند و چون یک عمل پرخطر

زیربنای عمل جراحی افزایش قد بر این اصل استوار است که اگر استخوان‌ها شکسته شود و بین 2 قطعه استخوان فاصله بیفتد، این فاصله با استخوان‌سازی 2 سر مجاور پر می‌شود و استخوان جدید ساخته شده و در نتیجه طول استخوان افزایش می‌یابد.

با توجه به این مساله، برای عمل جراحی افزایش قد نیز در شرایط اطاق عمل ابتدا استخوان ساق پا شکسته شده و سپس میله‌هایی را به قطر 3 تا 4 میلی‌متر در ناحیه بالا و پایین شکستگی در پا وارد می‌کنند. این میله‌ها به وسیله تعدادی حلقه به هم متصل هستند و دارای یک پیچ برای زیاد کردن فاصله بین 2 میله بالایی و پایینی می‌باشند.

پس از شکستن ساق و کارگذاری میله‌ها پزشک با پیچاندن پیچ‌های این میله روزانه حدود یک میلی‌متر فاصله میله‌ها و 2 تکه شکسته استخوان را زیاد می‌کند تا در فاصله ایجاد شده بین دو سر استخوان شکسته استخوان‌سازی جدید ایجاد شود. این در حالی است که پیچاندن این پیچ‌ها بشدت دردناک بوده و با پارگی پوست و ماهیچه‌ها و رباط‌های پا همراه است.

پس از طی زمانی طولانی استخوان شکل می‌گیرد، اما بسیار نرم بوده و استحکام لازم را برای راه رفتن ندارد. بنابراین جراحی دیگری نیز لازم است تا در پا پلاتین قرار داده شود تا زمانی که استخوان جدید به استحکام می‌رسد، آسیبی نبیند. اگر عارضه‌ای پیش نیاید و خوش‌شانس باشید، حدود یک تا 2 سال طول می‌کشد تا بتوانید بدون عصا راه بروید و فعالیت‌های روزانه خود را بدون مشکل انجام دهید. در بسیاری موارد پارگی و کشش شدید ماهیچه‌ها و تاندون‌ها سبب می‌شود که نیاز به جراحی مجدد باشد و پس از همه این مراحل راه رفتن شما مستلزم فیزیوتراپی و ورزش‌های خاصی است که قطعا در آن شرایط بسیار دردناک است. این در حالی است که عوارض خطرناک دیگری همچون جوش نخوردن استخوان‌ها، احتمال بسیار زیاد عفونت استخوان و بافت نرم، کج جوش خوردن یا هم‌اندازه نشدن هر دو پا در کمین شماست.

پارگی پوست و زخم‌های ناشی از جراحی گاه به حدی است که فرد به جراحی پلاستیک پوست نیز نیاز پیدا می‌کند. به دلیل این خطرات این روش افزایش قد برای افراد کوتاه قد با هدف زیبایی و بلند قد شدن اصلا مناسب نیست. پس بهتر است اگر از سن رشد ما گذشته است به جای متوسل شدن به این روش قد خود را هرچقدر که هست بپذیریم.

هورمون رشد از بخش جلویی غده هیپوفیز ترشح و وارد خون می‌شود و با اثرگذاری روی استخوان‌ها باعث رشد طولی استخوان‌ها و بلندتر شدن قد می‌شود.

ترشح هورمون رشد از غده هیپوفیز یک جریان دائمی و همیشگی نیست بلکه این هورمون به صورت ضربانی یا پریودیک ترشح می‌شود و میزان آن در خون در طول شبانه‌روز تفاوت دارد و تحت تاثیر عواملی ترشح آن افزایش می‌یابد. خوابیدن، ورزش کردن، گرسنگی، سرما و اعمال جراحی و شوک‌های عصبی و خوردن غذاهای پروتئینی باعث می‌شود

که هورمون رشد بیشتر ترشح شود. در واقع هورمون رشد یک خاصیت فیزیولوژیک مهم دارد که از کاهش غلظت گلوکز خون جلوگیری می‌کند تا آن را برای نیاز سلول‌های مغزی حفظ کند. بنابراین کاهش غلظت گلوکز به هنگام گرسنگی و ورزش سبب افزایش ترشح هورمون رشد در خون می‌شود. در حین خواب عمیق نیز بیشترین مقادیر هورمون رشد نیز ترشح می‌شود.

در انتهای استخوان‌ها صفحه‌ای به نام اپی‌فیز وجود دارد که در سنین رشد از جنس غضروف است و با تاثیر از هورمون رشد غضروف‌سازی می‌کند. با گذشت زمان این غضروف‌ها به ترتیب شروع به استخوانی شدن می‌کنند و غضروف‌هایی جدید نیز ساخته می‌شوند و به این ترتیب استخوان رشد طولی می‌کند و به اصطلاح درازتر می‌شود. تقریبا در حوالی سنین 18 سالگی این صفحات رشد از حالت غضروفی به حالت استخوانی در می‌آیند و دیگر استخوان رشد طولی نمی‌کند. در این حالت است که پزشکان اصطلاحا می‌گویند صفحات رشد استخوانی بسته شده‌اند.

دکتر شیرین فرجی گودرزی