سایه‌های‌‌ نگرش ‌قرون ‌وسطایی

سرانجام پاپ وارد آلمان شد و با استقبال رسمی هورست کوهلر رئیس‌جمهور آلمان در فرودگاه مواجه شد. کوهلر از پاپ رهبرکاتولیک‌ها خواست در راستای تقویت همکاری‌های میان کلیسایی گام بردارد، موضوع مبرمی که بسیاری از خانواده های کاتولیک- پروتستان آلمان با آن مواجه هستند. بندیکت تاکنون تلاشهای بسیاری در راستای اتحاد مسیحیان صورت داده و این موضوع را از اولویت‌های خود توصیف کرده است، اما پروتستان‌های آلمان نسبت به این امر که وی آنها را نادیده گرفته و تنها با کلیساهای ارتدکس ارتباط برقرار کرده اعتراض دارند. کوهلر پس از دیدار با پاپ گفت بندیکت متقابلا از وی خواسته گفتگو با مسلمانان آلمان را ترویج کند تا به جهان اسلام نشان دهد که از مسلمانان در این کشور استقبال شده است.

اما ماجرای اصلی و تنشهایی که سراسر جهان را به خود مشغول کرد از اینجا آغاز شد که در روز 12 سپتامبر پاپ طی سخنرانی خود در دانشگاه رگنزبرگ جایی که روزی به عنوان رئیس و نایب رئیس دانشگاه الهیات تدریس می کرد در بخش کوتاهی از سخنانش به گفتگوی مانوئل دوم (حاکم امپراتوری مسیحی بیزانس) با یک اندیشمند ایرانی در قرن چهاردهم اشاره کرد و قول او را دال بر باور اسلام به توسل خشونت برای اشاعه دین و همچنین بیگانگی دین اسلام با خردورزی و تعقل دانست. این نقل قول از یک متن قرون وسطایی بود و در ابتدا این گونه برداشت شد که این نقل قول بخشی از باورهای پاپ نسبت به دین اسلام است. پس از این‌که این اظهار نظر اعلام شد واکنش‌های متعددی را به همراه داشت.

قبل از این‌که واکنش‌ها به اوج خود برسد و هنوز واکنش‌ها در حد مسالمت‌آمیز بود دربار واتیکان طی اعلامیه‌ای اظهارکرد که پاپ به پیروان اسلام احترام می‌گذارد و از سخنان او در باره پیامبر اسلام، سوء برداشت شده است. در بیانیه دربار واتیکان که در واکنش به اعتراض مسلمانان به سخنان پاپ منتشر شده، گفته شده است که رهبر کاتولیک‌های جهان، از این‌که سخنان وی، نادرست تعبیر شده ناراحت است. بیانیه واتیکان می‌گفت که پاپ به پیروان اسلام احترام می‌گذارد و امیدوار است که آنها مفهوم واقعی سخنان او را درک کنند. این در حالی بود که پاپ شخصا از اظهار تاسف خودداری کرد و بیشتر سخنانش را تشریح نمود. اگر پاپ به یک اظهار تاسف قناعت می‌کرد شاید ماجرا تا این اندازه گسترش پیدا نمی‌کرد اما این عمل صورت نگرفت و واکنش‌های متعددی از سوی رهبران و روسای کشورهای مختلف صورت گرفت. برخی به دفاع از پاپ برخواستند و برخی دیگر سخنان وی را ناشی از جهل به اسلام دانستند. آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان از اظهارات پاپ بندیکت شانزدهم رهبر کاتولیک‌های جهان در مورد اسلام دفاع کرد. خانم مرکل گفت که از سخنان پاپ، سوء برداشت شده است. آنگلا مرکل صدر اعظم این کشور، گفته است که سخنان پاپ، ناشی از علاقه او به گفتگوی میان ادیان بوده است. صدر اعظم آلمان گفته است که منتقدان، درباره مفهوم سخنان پاپ که به گفته وی "دعوت به گفتگوی ادیان" بوده است، دچار سوء‌تفاهم شده‌اند. خانم مرکل گفت موضوعی که پاپ بیان کرده، ضرورت فوری و قطعی "چشم‌پوشی از انواع خشونت، تحت نام دین" است. خانم مرکل افزوده است: "این (گفتگوی ادیان) چیزی است که من هم از آن پشتیبانی می‌کنم و فکر می‌کنم که یک نیاز فوری است." او گفت موضوعی که پاپ بیان کرده، ضرورت فوری و قطعی "چشم‌پوشی از انواع خشونت، تحت نام دین" است.

چندین هزار مسلمان فلسطینی، در نوار غزه دست به تظاهرات زدند. بر اساس یک گزارش رسیده، چهار بمب دست‌ساز، در نزدیکی یک کلیسای مسیحیان در غزه منفجر شده که تلفاتی در پی نداشته است. احمد ابوالغیث وزیر خارجه مصر، در گفتگو با خبرگزاری آسوشیتدپرس، خواهان توضیح پاپ شده و گفته است که این سخنان، نشانه عدم شناخت از اسلام است. شورای روابط مسلمانان امریکا، سخنان پاپ را "نادرست و تفرقه افکن" خوانده است. پاکستان، سفیر واتیکان در اسلام آباد را احضار کرده تا مراتب نگرانی دولت پاکستان در مورد اظهارات پاپ را به وی ابلاغ کند. پیشتر پارلمان این کشور، پیشنهاد یکی از نمایندگان را در انتقاد از آنچه که اظهارات "توهین آمیز" پاپ بندیکت شانزدهم خوانده شده تصویب کرد و از وی خواست تا به خاطر ایجاد همدلی بین مذاهب، سخنان اخیر خود درباره اسلام را پس بگیرد. در ایران نیز، آیت الله احمد خاتمی، امام جمعه موقت تهران، در خطبه‌های نماز جمعه از آنچه که اهانت پاپ به اسلام خواند ابراز تاسف کرد. پیشتر در هند هم، که دارای یک اقلیت بزرگ مسلمان است، حمید انصاری، رئیس کمیسیون اقلیت‌ها، با اشاره به فرمان پاپ در قرن دوازدهم برای خارج کردن بیت‌المقدس از دست مسلمانان که آغازگر جنگهای صلیبی شد، گفته است که "زبانی که پاپ (بندیکت شانزدهم) به کار می‌برد یادآور سلف وی در قرن دوازدهم است." دولت هند از بیم بروز واکنشی خشونت‌آمیز در کشمیر تحت اداره این کشور، که اکثریت جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند، دو تن از رهبران جدایی طلب کشمیری را تحت بازداشت خانگی قرار داد.

اما در این میان اظهار نظر هانس کونگ متاله آلمانی نیز به تبع بسیار مورد توجه قرار گرفت چرا که وی معتقد است بندیکت شانزدهم طی سخنرانی خود در دانشگاه رگنزبرگ با هدف اهانت به جهان اسلام ایراد نشده است، اما پاپ، رهبر کاتولیک‌های جهان باید خود را از اظهارت نقل قول شده مبرا می‌کرد. بندیکت شانزدهم در نقل قول از اثری که توسط تئودور خوری دانشمند برجسته لبنانی ویرایش شده است سعی کرد از اعتبار آکادمیک خود در دانشگاهی که پیشتر در آن الهیات تدریس می‌کرده دفاع کند. اشتباه یوزف راتزنیگر، استاد سابق دانشگاه رگنزبرگ که بعدها به پاپ بندیکت شانزدهم رهبر کاتولیک‌های جهان تبدیل شد این بود که خود را از اظهارات امپراطور بیزانسی که به نقل قول از وی پرداخت مجزا و مبرا نکرد. بندیکت به سختی می‌تواند نسبت به این امر که اظهارات وی خارج از بافت مورد استناد قرار گرفته اعتراض کند و این امر به علت اشاره وی به سوره بقره بوده و این‌که وی شان نزول این سوره را در دوران صدر اسلام توصیف کرد که حضرت محمد (ص) در آن دوران بدون قدرت و مورد تهدید بود، در صورتی که علمای اسلامی اعتقاد دارند سوره بقره اواسط دوران نبوت حضرت محمد (ص) صادر شده و از سوره‌های مدنی محسوب می‌شود. درست بر خلاف اظهارات پاپ این سوره زمانی نازل شده است که حضرت محمد(ص) در جایگاه قدرت بوده و کنترل شهر مدینه را در دست داشت. هانس کونگ منتقد پاپ ، متاله کاتولیک سوئیسی تصدیق کرد که پاپ قصد تحریک مسلمانان را نداشته است و به گفتگو با تمام ادیان بسیار علاقمند است، اما این نقل قول و رویکرد وی نسبت به اسلام طی این سخنرانی مایه تاسف است.هانس کونگ گفت: ارائه نقل قول پاپ از یک امپراطور مسیحی که از مخالفان اسلام بوده، غیر قابل باور است. اظهارات این امپراطور در میانه یک جنگ و تسخیر قسطنطنیه در سال 1349 تا 1402 ایراد شده است. این متاله کاتولیک سوئیس که از منتقدان نظریه عصمت پاپی بوده و توسط رئیس سابق کنگره ایمان و تعالیم واتیکان، پاپ کنونی، از تدریس منع شده گفت: اگر یک یهودی چنین اظهاتی را درباره مسیحیان ایراد می‌کرد ما نیز مورد اهانت قرار می‌گرفتیم. البته پاپ در ارائه نقل خود مجاز بوده اما باید تصریح می‌کرد که اظهارات این امپراطور نادرست بوده است. هانس کونگ یادآور شد: پاپ از مفهوم آنچه گفته مطلع نبوده است.

علمای الازهر نیز در پی اظهارات اخیر پاپ اعلام کردند که احترام به ادیان بزرگ الهی و برقراری صلح و آرامش در راستای تفاهم و همزیستی مسالمت‌آمیز جزء لاینفک اعتقادات مسلمانان به شمار می رود. علمای الازهر به دنبال سخنان اخیر پاپ بندیکت شانزدهم درمورد ارزشهای اسلام تصریح کردند که واتیکان با موسسات اسلامی بزرگ گفتگو نمی‌کند تا شبهاتی را که در خصوص مسائل مختلف دارد را برطرف نماید. دکتر نصر فرید واصل مفتی سابق مصر با بیان این‌که اسلام دینی است که به ادیان آسمانی دیگر احترام می‌گذارد و احترام به ادیان الهی چون مسیحیت و یهودیت جزء لاینفک اعتقادات مسلمانان است، گفت: می‌خواهیم به واسطه روشهای مختلف دشمنی را کنار گذاشته و به شیوه‌هایی چون گفتگو، تفاهم و همزیستی مسالمت‌آمیز، صلح را ایجاد و مسائل پیش پا افتاده را که منجر به برانگیخته شدن اختلافات و احساسات پیروان ادیان الهی می‌شود، از پیش‌رو برداریم. شیخ محمود عاشور معاون سابق الازهر نیز تاکید کرد: با شناخت دقیق و صحیح اسلام که دین رحمت برای همه بشریت است و حتی دیگر ادیان آسمانی جنگها و مسائل مناقشه برانگیز علیه مسلمانان در سطح بین‌المللی از بین می‌رود. دکتر محمد المسیر استاد عقیده و فلسفه دانشگاه الازهر نیز گفت: ما همچنان به یکدیگر احترام می‌گذاریم و بر اساس احترام متقابل با ادیان گفتگو می‌کنیم و خواستار اجرای گفتگوهای سازنده و مفید بوده تا به دنبال آن دوری از اهانت به مقدسات، ادیان و رسولان تبیین شود.

دبیر کل انجمن جهانی مسلمانان از دیگر کسانی بود که به اظهارات رهبر کاتولیک‌های جهان واکنش نشان داد و با بیان این‌که تمدن اسلام و اختراعات مسلمانان منجر به بیداری بشریت شده، گفت: باید از تکرار مقولات تاریخی که بر انگیخته شدن احساسات مسلمانان را به دنبال داشته و کراهت میان ملتها را به وجود آورده برحذر بود و تاثیرات منفی و تبعات ناشی از آن را یاد آور شد. در پی اظهارات اخیر رهبر کاتولیک‌های جهان پاپ بندیکت شانزدهم، عبدالله بن عبدالمحسن ترکی دبیر کل انجمن جهانی مسلمانان طی بیانیه‌ای اظهار کرد: بیانات پاپ با عقل و منطق در تناقض است و اقدام او در واقع برای سازمان‌های اسلامی و ملتهای مسلمان ناگهانی و غیر منتظره بود، چرا که رهبر کاتولیک‌های جهان همیشه و به طور مداوم به گفتگو، همزیستی مسالمت‌آمیز و همکاری مشترک میان ادیان، ملتها و سازمان‌های جهانی دعوت می‌کرد. عبدالله ترکی با تاکید بر این‌که که دین اسلام به عدالت و نیکوکاری دعوت می‌کند، تصریح کرد: این دین تسامح و تساهل را سر منشاء امور خود قرار داده و خواهان تعاملی سازنده با افراد است و با وجود اختلافات فکری و عقیده‌ای از مسلمانان می‌خواهد که با پیروان ادیان دیگر با احترام برخورد کنند. وی در ادامه گفت: این دین انسان را به عاقلانه اندیشیدن و تفکر فرا می‌خواند و انسان را به استفاده از نیروی عقل، روح و جسمش برای آبادانی و عمران زمین دعوت می‌کند تا زندگی راحت و با امنیت او محقق شود، بنابراین از ایجاد هرگونه تنش ممانعت به عمل می‌آورد. دبیر کل انجمن جهانی مسلمانان تاکید کرد: تمدن اسلام و ابداعات و اختراعات مسلمانان بود که منجر به بیداری بشریت شده و مصالح جوامع غربی بر اساس فعالیت‌های مسلمانان به وجود آمد. باید از تکرار مقولات تاریخی که منجر به بر انگیخته شدن احساسات مسلمانان شده و کراهت میان ملتها را به وجود آورده برحذر بود و تاثیرات منفی و تبعات ناشی از آن را که برهم ریختن همزیستی مسالمت‌آمیز میان انسان‌ها و گفتگوهای مطلوب و سازنده میان عقاید و تمدنهای مختلف را به وجود می‌آورد، یادآور شد. عبدالله بن عبدالمحسن ترکی افزود: سازمان‌ها و مراکز اسلامی از واتیکان خواستند تا از ایجاد زمینه‌هایی که برخورد تمدنها و درگیری میان ملتها و فرهنگ‌ها را به وجود می‌آورد، جلوگیری کنند و البته در صدد ایجاد زمینه‌هایی برای کاهش بحران‌های جهانی، رفع ظلم و ستم و مبارزه با ارعاب و خشونت باشند.

رهبرمعظمانقلا‌ب نیز از کسانی بود که به این سخنان واکنش جدی نشان داد و با ابراز تاسف از اظهارات اخیر پاپ بندیکت شانزدهم، رهبر کاتولیک‌های جهان درباره اسلام، عکس‌العمل جهان اسلام علیه این سخنان را به حق دانست. آیت الله خامنه‌ای در اولین اظهار نظر رسمی خود نسبت به اظهارات پاپ گفت. "جنبه مهم تر سخنان بسیار تاسف انگیز پاپ، سیاست‌های استکباری پشت پرده این‌گونه اظهارات یعنی کمک به بحران آفرینی مذهبی، قرار دادن پیروان مذاهب مختلف در مقابل یکدیگر و جلوگیری از همکاری ملت ها و پیروان مذاهب الهی است.

" آیت الله خامنه‌ای که در دیدار با دست اندرکاران یک نهاد مذهبی به نام ستاد اقامه نماز صحبت می‌کرد، در ادامه سخنان خود امریکا را به تلاش برای ایجاد بدبینی و کینه‌ورزی میان مسلمانان و مسیحیان، زشت جلوه دادن چهره اقلیت‌های مسلمان درغرب و ایجاد بهانه حمایت از تروریسم برای سرکوبی جوامع اسلامی متهم کرد و افزود: "زورگویان جهانی، ادامه حیات خود را در گروی بحران آفرینی مذهبی در جامعه بین‌المللی می‌دانند و پاپ با سخنان خود عملا به این سیاست‌ها کمک کرده است."رهبر ایران ماجرای کاریکاتورها درباره پیامبر اسلام و اظهارنظرهای برخی از سیاستمداران و مطبوعات امریکایی و اروپایی راجع به دین اسلام را حلقه‌های مختلف آنچه وی آن را توطئه راه‌اندازی جنگ صلیبی خواند معرفی کرد و گفت: "سخنان پاپ تازه‌ترین حلقه این ماجراست." آیت الله خامنه‌ای در ادامه سخنانش گفت: "ما از بوش توقعی نداریم چرا که برای قدرتها و کمپانی‌های غارتگر جهانی کار می‌کند، اما این سخنان از یک مقام ارشد روحانی مسیحی بسیار مایه تاسف و تعجب است. "آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به این‌که به عقیده او امریکا مشغول نقش آفرینی است، به مسلمانان جهان هشدار داد که متوجه آنچه که آن را سیاست‌های پشت پرده سخنان پاپ خواند، باشند و توجه کنند که از اظهارات پاپ چه کسانی نفع برده و سیاست‌های خود را دنبال می‌کنند.

با تمام واکنش‌هایی که به این اظهار صورت گرفت می‌بایست بر این موضوع نیز تاکید کرد که کاردینال‌هایی که در جلسه سری انتخاب پاپ جدید شرکت کردند بی‌تردید به این امر توجه داشتند که آیا پاپ جدید پیرو الگوی ژان پل دوم و ارائه عذرخواهی حتی برای سوء رفتار کلیسای کاتولیک طی قرنهای گذشته خواهد بود یا این‌که واتیکان در نظر دارد موضعگیری‌های خود را نسبت به مسلمانان و میراثی که ژان پل دوم در عرصه گفتگو بر جای گذاشته بود را تغییر دهد. هنگامی که کاتولیک‌ها به دود سفید نمازخانه سیستین به عنوان اعلام موفقیت کاردینال‌ها در انتخاب پاپ چشم دوخته بودند، تحلیلگران و ناظران امور واتیکان پرسشهای پیش روی پاپ جدید را بررسی می‌کردند. پرسشهایی که می تواند در جامعه جهانی و سیاست‌های بین‌المللی کشورها تاثیرگذار باشد، یکی از این محورها چگونگی برخورد پاپ جدید با مسلمانان بود و این‌که آیا کاردینال‌ها در انتخاب پاپ به موضعگیری و سابقه وی نسبت به برخورد با اسلام و مسلمین توجه می‌کنند یا خیر.

انتخاب پاپ جدید به نوعی نشان‌دهنده موضعگیری واتیکان نسبت به حفظ گفتگو با اسلام و ادامه روند ژان پل دوم در گفتگو با مسلمانان یا در پیش گرفتن موضعی متفاوت است. تقریبا نیمی از کاردینال‌هایی که در جلسه سری انتخاب پاپ شرکت کردند کاردینال‌های ساکن اروپا بودند که بی‌تردید به موضوعاتی که اروپا به آن توجه دارد نیز بی‌اعتنا نبوده‌اند.

طی سالهای گذشته تنشهایی میان مسلمانان و مسیحیان در کشورهایی چون اندونزی و نیجریه دهها هزار کشته بر جای گذاشته و بیش از یک میلیون نفر در جنگهای داخلی میان عربهای مسلمان شمال سودان و مسیحیان سیاهپوست جنوب این کشور کشته شده‌اند. در این میان در همین حین اقدامات تروریستی که به نام اسلام صورت گرفته است حس عدم اعتماد نسبت به مسلمانان را در بسیاری از کشورها افزایش داده است. از سوی دیگر، اقدامات ژان پل دوم برای پایه گذاری سنگ بنای گفتگو و ارتباط با جهان اسلام اعتبار ویژه‌ای برای وی در کشورهای اسلامی به وجود آورد. دیدار وی در سال 2000 با رهبران مسلمان سوریه و گوش دادن به قرائت قرآن و بوسیدن کتاب مقدس مسلمانان باعث شد جهان پاپ فقید را اولین پاپی بداند که در یک مسجد قدم گذاشته است. ژان پل دوم از کشورهای فلسطین، مصر و لبنان دیدار و به دلیل سوء رفتار کلیسای کاتولیک در گذشته عذرخواهی کرد و در معنای گسترده‌تر، او به وقایع تاریخی اشاره کرد که به صورت گسترده از آن به عنوان جنگهای صلیبی یاد می‌شود.

بسیاری از کاتولیک‌ها و غیرکاتولیک‌ها پاپ را در انجام اقداماتی که تاثیر بسیاری به جای می‌گذارد ماهر دانسته‌اند. جدا کردن کلیسای کاتولیک از جنگ عراق و حمایت معقول واتیکان از مردم مظلوم فلسطین از گامهای درخور توجه ژان پل دوم محسوب می‌شود. پیشرفت گفتگوی مسیحیان و مسلمانان نیز از دستاوردهای مهم پاپ بود که این امر در مراسم تدفین وی به وضوح قابل مشاهده بود.

پس از چند روز که واکنش‌های متعددی به سخنان پاپ صورت گرفت پاپ بندیکت شانزدهم در دیدار عمومی خود با کاتولیک‌ها اظهار کرد که خشم مسلمانان سراسر جهان پس از سخنرانی هفته گذشته وی به علت یک سوء‌تفاهم ایجاد شده و خواستار احترام به تمام ادیان و به ویژه مسلمانان شد. بندیکت شانزدهم، رهبر کاتولیک‌های جهان تصریح کرد که بخشهایی از سخنرانی وی که موجب اهانت به مسلمانان شد دیدگاه شخصی وی نبوده است. پاپ بندیکت شانزدهم امروز بر اساس رسم واتیکان که چهارشنبه‌ها با زائران میدان سنت پیتر دیدار می‌کند خواستار احترام به پیروان تمام ادیان بویژه مسلمانان شد.پاپ گفت : سخنرانی دانشگاه رگنزبرگ را با هدف دعوت دنیای مدرن و تمام ادیان به گفتگو با دین مسیحیت ایراد کردم. وی همچنین ابراز امیدواری کرد که در رویدادهای مختلف این سفر شش روزه پیام خود را مبنی بر احترام ژرف به تمام ادیان به ویژه مسلمانان منعکس کرده باشد، چرا که مسیحیان و مسلمانان یک خدا را می پرستند و در حمایت از حقوق، صلح و آزادی نقاط اشتراک بسیاری دارند. پاپ روز یکشنبه نیز نسبت به واکنش‌های سخنرانی خود در دانشگاه رگنزبرگ به شدت براز تأسف و اظهار کرد اظهارات وی دچار سوء‌تعبیر شده است.

پاپ بندیکت شانزدهم به عنوان بخشی از تلاشهای دیپلماتیک واتیکان برای نشان دادن علاقه خود به گفتگوی بین ادیان خواستار دیدار خود با سفرای مسلمان شد. این دیدار که در اقامتگاه تابستانی پاپ صورت گرفت و سفیران کشورهای اسلامی در واتیکان، نمایندگان مسلمان ایتالیا و همچنین پل پوپارد رئیس شورای پاپی گفتگوی بین ادیان را گردهم جمع نمود. سفرای کشورهای ایران، مراکش و ترکیه نیز در این دیدار شرکت نمودند. چرا که مراکش اولین کشوری بود که به دنبال اظهارات مناقشه برانگیز پاپ در دانشگاه رگنزبرگ سفیر خود را از واتیکان احضار کرد و ترکیه نیز طی روزهای 28 تا 30 نوامبر میزبان رهبر کاتولیک‌های جهان خواهد بود. کادینال پوپارد گفت: طی ده سال گذشته اقدامی مشابه صورت نگرفته و این اقدام نشانه علاقه رهبر کاتولیک‌ها به گفتگوی میان فرهنگها و ادیان است. به دنبال سخنرانی پاپ در دانشگاهی که پیشتر تدریس علوم الهیات آن را برعهده داشت مناقشه و بحث گسترده‌ای درباره آن میان مسلمانان ایجاد شد. مارکو پولیتی کارشناس واتیکان به روزنامه لاریپابلیکا ایتالیا گفت: ویژگی تازه و منحصر به فرد این دیدار میل واتیکان به خاتمه این بحران و از سرگیری گفتگو به نحوی موثر است. وی افزود: کلیسای کاتولیک روم جدا از دلایل فلسفی و الهیاتی باید رابطه خود با 3/1 میلیارد مسلمان جهان حفظ کند. پاپ در مراسم عشای ربانی روز یکشنبه پس از دعای آنجلوس (دعایی که به یادبود تجلی حضرت عیسی خوانده می‌شود) هیچ اشاره‌ای به مناقشه اظهارات خود نکرد.

در پی انتقاد بین‌المللی، تظاهرات‌ها و تهدید به تحریم گفتگوی بین ادیان با کلیسای کاتولیک، مقر بندیکت شانزدهم روز گذشته نسخه نهایی سخنرانی مناقشه برانگیز پاپ در آلمان را در پایگاه اینترنتی خود قرار داد. در نسخه نهایی سخنرانی پاپ که هم اکنون در پایگاه اینترنتی واتیکان قرار دارد پاپ پی‌نوشت‌هایی را به متن اصلی اضافه کرده است. پی نوشت سخنرانی پاپ چنین است: متاسفانه در جهان اسلام این نقل، خود به عنوان ابراز دیدگاه شخصی من تلقی شده که در نتیجه آن خشمی قابل درک پدید آمد. امیدوارم خواننده این متن بی درنگ متوجه شود که این جمله دیدگاه شخصی من از قرآن نیست، چرا که برای قرآن به عنوان کتاب مقدس یک دین بزرگ احترام قائل هستم. در نقل قول این متن از امپراطور مانوئل دوم سعی داشتم رابطه بین ایمان و استدلال را نشان دهم.

حمیده مقدمی