معرفی قدیمی‌ترین تکایا و حسینیه‌ها با چاشنی غافلگیری

مانند تکیه تیمچه حاجب‌الدوله که از گذشته تا به امروز فقط در ایام محرم برپا می‌شود، اما اگر تکایا ماندگار می‌شدند و جای ثابتی پیدا می‌کردند، نام «حسینیه» به آن‌ها اطلاق می‌شد.» حدادی درباره نام تکیه هم می‌گوید: «تکیه درواقع به محل اتکا گفته می‌شود؛ جایی که مردم می‌توانند در آن به کرامت ائمه‌اطهار (ع)، به‌خصوص امام‌حسین (ع) اتکا کنند.»

حالا «تکیه‌گاه» نام برنامه‌ای از گروه تهران و شهروندی شبکه پنج سیما شده است که در قالب مستندی گزارشی در ۱۰قسمت ۲۰دقیقه‌ای با به‌تصویرکشیدن تکایا و حسینیه‌های استان تهران به معرفی هرچه‌بیشتر این اماکن و جایگاه و خاستگاه ویژه آن‌ها در جامعه و در میان اقشار مختلف مردم می‌پردازد و آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌وگویی با سمانه مشحون، تهیه‌کننده و کارگردان آن است. سمانه مشحون، تهیه‌کننده و کارگردان تکیه‌گاه در پاسخ به این سؤال که نقطه آغاز شکل‌گیری این برنامه کجا بود، به جام‌جم چنین می‌گوید: «طرح و ایده اولیه ساخت برنامه‌ای در مورد تکایا و حسینیه‌ها توسط من به شبکه ارائه شد. با این تفاوت که من به تکایا و حسینیه‌های شهر تهران اندیشیده بودم و آنچه در عمل و به‌واسطه مشورت‌های مثمرثمر رخ‌داد معرفی تکایا و حسینیه‌های انتخابی در سطح استان تهران بود که موجب پربارترشدن حاصل کار شد. درواقع شهر تهران تکایا و حسینیه‌هایی قدیمی دارد که غالبا شناخته‌شده هستند و یکی دو مستند در مورد برخی از آن‌ها ازجمله تکیه نفرآباد یا تکیه نیاوران هم ساخته شده است. مردم این شهر با دیگر تکیه‌های آن نیز تا حدودی آشنا هستند، هرچند شاید چندان از قدمت و قصه آن‌ها مطلع نباشند و من می‌خواستم برنامه‌ای در این مورد تولید کنم، اما با نظر مدیران به سمت انتخاب تکایا و حسینیه‌هایی در سطح استان تهران حرکت کردم و به نظرم اتفاق فوق‌العاده‌ای رخ‌داد، چراکه ما اساسا تصور نمی‌کردیم شهرستان‌ها و روستا‌های استان تهران تکایایی با قدمت ۲۰۰ سال، ۳۰۰ سال، ۴۰۰ سال و حتی بالاتر را در دل خود جا داده باشند و این برای ما به‌عنوان تیم تولید، هم بسیار جالب و هم بسیار خوشایند بود. ما به تعداد زیادی تکیه و حسینیه با چنین ویژگی‌هایی رسیدیم، اما به علت محدودیت‌هایمان به انتخاب ۱۰مورد از میان آن‌ها دست زدیم و درنهایت ۱۰قسمت ۲۰دقیقه‌ای تولید کردیم.»

او ادامه می‌دهد: «ما تکیه‌ها و حسینیه‌هایی را انتخاب کردیم که می‌دانستیم یا نسبت به دیگر تکایا و حسینیه‌ها از قدمت بیشتری برخوردارند یا آداب و رسوم‌شان نسبت به دیگران متفاوت‌تر است یا اتفاقی تاریخی در آن‌ها رخ داده است و درواقع این‌ها مواردی بود که به آن‌ها پرداختیم و ازجمله این موارد می‌توان به دو حسینیه قدیمی دماوند، دو حسینیه قدیمی در لواسانات، یک حسینیه قدیمی در روستای گل‌خندان بومهن و... اشاره کرد و درخصوص همین مورد اخیر، تا پیش از تحقیقات و پژوهش‌هایمان نمی‌دانستیم که در دل این روستا حسینیه‌ای چنین قدیمی وجود دارد. ما همچنین به پیشوای ورامین و حسینیه‌ای رفتیم که سرمنشأ قیام خونین ۱۵خرداد ۱۳۴۲ می‌دانندش و همین‌طور به حسینیه‌های کن، سولقان، سنگان و ... پرداختیم.»
او در پاسخ به این سؤال که تیم تحقیق و پژوهش برنامه تکیه‌گاه از چه زمانی شروع به کار کرد و برای تکمیل اطلاعات خود به چه مواردی دسترسی داشت، چنین می‌گوید: «با توجه به این‌که طرح و ایده اولیه برنامه تکیه‌گاه حاصل علاقه‌مندی شخصی من بود چند سال پیش تحقیقی در موردش انجام دادم که به شهر تهران منحصر شد، اما تحقیقی که استان تهران را دربرمی‌گرفت تقریبا دو ماه پیش از تولید آغاز شد و آرام‌آرام به نتیجه رسید. من در این میان تحقیقاتی میدانی، شامل بازدید از حسینیه‌ها هم انجام دادم و در این مسیر سازمان تبلیغات اسلامی برای فراهم‌آوردن امکان دسترسی ما به مسئولین و متولیان حسینیه‌ها و تکایا بسیار به یاری‌مان آمد و من با کمک این سازمان به این مسئولین و متولیان دسترسی پیدا کردم و به انجام تحقیقات اولیه پرداختم و پس از آن تحقیق میدانی را در دستورکار قرار دادم.»

نشان‌دادن اتفاقات تاریخی و تاریخچه‌ای که هرکدام از این اماکن، حسینیه‌ها و تکایا پشت‌سر گذاشته‌اند، چه میزان در برنامه تکیه‌گاه دیده می‌شود؟ این سوالی است که مشحون در پاسخ به آن چنین می‌گوید: «تاریخچه مد نظر ما بیشتر بر این اساس و برای نشان‌دادن این نکته روایت می‌شود که عزاداری اباعبدا... الحسین (ع) طی صد‌ها سال پابرجا مانده است هرچند مسلما در این میان ساختمان برخی از حسینیه‌ها، مستهلک و بار‌ها بازسازی شده است. به عبارت دیگر اگرچه ساختمان بار‌ها فرسوده و تجدیدبنا شده است، اما عاشقان حسین (ع) در طول قرن‌ها، روی آن خاک برای سیدالشهدا (ع) عزاداری کرده‌اند. پس این تاریخچه ازجمله شامل دفعاتی می‌شد که ساختمان مذکور فرسوده و تجدیدبنا شده است. در گفتگو‌هایی که ما با اهالی هر شهر و روستا در مورد این تکایا و حسینیه‌ها داشتیم بار‌ها می‌شنیدیم که پدران ما و پدران آن‌ها و نسل‌ها پیش از آن در این مکان عزاداری می‌کرده‌اند و هیچ‌کس به یاد نمی‌آورد که آن مکان پیش از حسینیه‌بودن یا تکیه‌بودن چه بوده است و در این میان به‌عنوان مثال در حسینیه سنگان کتیبه‌هایی وجود داشت که از روی آن‌ها به این نتیجه رسیده بودند که این مکان بالای ۶۰۰الی۷۰۰ سال قدمت دارد. این تاریخچه‌ای بود که ما به آن پرداختیم و در کنار آن به این نکته که آداب و رسوم عزاداری در این حسینیه یا تکیه مفروض در طول سالیان سال چه تغییراتی کرده است، پیش‌تر چطور بوده است و اکنون چطور است؟ پس همزمان با بررسی قدمت بنا، به تاریخچه آنچه در آن بنا انجام می‌شد هم توجه کردیم.»

مشحون در توضیح این‌که شیوه روایت آنچه به آن اشاره کرد در تکیه‌گاه به چه صورت است، توضیح می‌دهد: «قالب برنامه ما مستند گزارشی و استنادمان به صحبت‌های مصاحبه‌شوندگان است. کسانی که از قدیمی‌ها، محلی‌ها و مطلعین درخصوص آن تکیه یا حسینیه به‌شمار می‌آیند و در تکمیل آن از نریشن بهره برده‌ایم و این نریشن ضمن تکمیل‌کردن صحبت‌های این عزیزان، بار احساسی برنامه را نیز بر دوش دارد.» او در جواب این‌که آیا نمونه‌ای پیش‌رویش بود که در آن در مورد تکایا و حسینیه‌ها صحبت شده باشد و به برنامه دیگری به‌عنوان الگو چشم داشت یا خیر، می‌افزاید: «من پیش از ساخت برنامه نمونه‌ای ندیده بود، اما پس از ساخت، مستندی در مورد تکیه نفرآباد تهران در شهرری دیدم و درمجموع از برنامه دیگری الگو نگرفته‌ام. ساختار تکیه گاه در مورد تکایا و حسینیه‌ها و نوع عزاداری رایج در آن‌ها بود و همچنین صحبت از مکنونات قلبی کسانی که به هر طریقی در آن مکان خدمت و به برپایی عزاداری کمک می‌کردند. کسانی که هیچ دستمزدی دریافت نمی‌کردند و سالیان سال بود که بی‌مزد خدمت می‌کردند و این‌ها نکاتی بود که تکیه‌گاه را با برنامه‌هایی از این دست متفاوت می‌کرد.»

تفاوت تکیه با حسینیه در چیست؟

سمانه مشحون، تهیه‌کننده و کارگردان تکیه‌گاه درخصوص تفاوت تکیه‌ها و حسینیه‌ها چنین می‌گوید: «این دو مکان، هردو محل عزاداری عاشقان اباعبدا... الحسین (ع) در دو ماه محرم و صفر بوده و هست و تفاوت‌شان با یکدیگر در این است که تکایا سقف نداشته‌اند و این سقف با چادر برپا می‌شده است، اما حسینیه‌ها ساختمان‌هایی مسقف بوده‌اند. درواقع تکایا در دو ماه محرم و صفر برای عزاداری، صاحب سقفی چادری می‌شدند و در دیگر ماه‌های سال برای امور دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفتند و حسینیه‌ها، مکان‌هایی مسقف بودند که در طول سال استفاده دیگری از آن‌ها نمی‌شد و مختص عزاداری در ماه‌های محرم و صفر بودند.»

روزنامه جام جم