نقل حماسه در شبیه‌خوانی تلویزیونی

در میان عزاداران عده‌ای بودند که در شب‌های محرم بساط تعزیه‌خوانی راه می‌انداختند و از واقعه تلخ عاشورا می‌گفتند، از آن روزی که شمر آب را روی فرزندان اباعبدا... (ع) بست و ... برخی در لباس یاران امام حسین (ع) و برخی دیگر زره‌پوشانی بودند از طایفه شمر. با این‌که بچه بودیم وقتی نمایش‌های تعزیه را نگاه می‌کردیم، می‌دانستیم حتی رنگ‌ها هم برای عزای امام حسین (ع) تقسیم می‌شدند، رنگ‌هایی که هرکدام حرف‌های زیادی برای گفتن داشتند و در انتهای تعزیه‌خوانی شاهد شیون و زاری بودیم و همه این اتفاقات که رخ می‌داد از کودکی همراه ما بوده و تا همین امروز هم ادامه دارد. اما در سال‌های اخیر کمتر شاهد نمایش‌های تعزیه‌خوانی در کوی و محلات در ایام محرم بوده‌ایم و این هنر نباید مورد غفلت قرار بگیرد به همین دلیل رسانه‌ملی در راستای تحولات جدیدی که به‌تازگی در برنامه‌هایش آغاز کرد سراغ این هنر ناب رفته که سابقه بلند بالایی در تاریخ کشورمان دارد. به همین علت با شروع ایام محرم امسال، مخاطبان برای نخستین بار شاهد هنر تله تعزیه بودند و با این اقدام رسانه ملی تلاش کرد تا بتواند این هنر را برای بار دیگر زنده کند. شبکه دو در این ایام، تله‌تعزیه پخش کرد و شبکه چهار با پخش تله‌تعزیه‌ای با نام بلاتشبیه توانست نگاه بسیاری از مخاطبان را به هنر تعزیه جلب کند. این برنامه در شبکه‌های مجازی هم بسیار وایرال شد و نشان می‌داد نسل جوان مشتاق تماشای آثاری در قالب تله تعزیه هستند. به همین دلیل با تهیه‌کننده و تعزیه‌خوان‌هایی که در این برنامه هنرشان را برای نخستین‌بار رسانه‌ای کردند به صحبت نشستیم که در ادامه می‌خوانید.

مسلم نادعلی زاده، تهیه کننده و کارگردان برنامه بلاتشبیه که عضو هیأت علمی دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت (ع) هم است درباره این‌که چطور شد تصمیم گرفتید برای نخستین بار قالب تله‌تعزیه را در ایام محرم راهی تلویزیون کنید به جام‌جم می‌گوید: ایده یا طرح ورود به تعزیه را در سیما از مدت‌ها پیش در ذهنم داشتم، ولی شرایط اجازه نمی‌داد به چنین کاری اقدام کنیم. چندی قبل از شروع محرم به همت و پیشنهاد مدیر شبکه چهار قرار شد برنامه‌ای را برای این شبکه و ایام محرم آماده کنیم. من به‌رغم فرصت محدودی که داشتم با جان و دل این پیشنهاد را پذیرفتم و نام برنامه را هم بلاتشبیه گذاشتم. پیش تولید و تولید برنامه در مدت خیلی کوتاه شاید کمتر از ۲۰روز انجام شد.

وی با اشاره به این‌که تولید برنامه حدود ۹۰۰دقیقه در قالب ضبط نمایش تلویزیونی کار آسانی نیست، توضیح می‌دهد: تلاش کردیم تا یک اثر شایسته را راهی سیما کنیم و با این‌که برای پیش تولید، زمان کمی داشتیم، اما لطف خدا شامل حال ما شد و با عنایت اباعبدا... (ع) توانستیم همراه دوستان این برنامه را به سرانجام برسانیم و نخستین تعزیه تلویزیونی را در ایام محرم ۱۴۴۴ در معرض دید مخاطبان قرار دهیم که امیدواریم مورد پسند قرار گرفته باشد.

این تهیه کننده در توضیح بیشتر تله تعزیه عنوان می‌کند: زمانی که تئاتر و تعزیه از محل اجرای خودش خارج و در تلویزیون نمایش داده می‌شود، می‌توانیم از این واژه استفاده کنیم، یعنی همان‌طور که واژه تله تئاتر را به معنای تئاتر تلویزیونی داریم در اینجا هم می‌شود از واژه تله‌تعزیه استفاده کرد که به معنی تعزیه تلویزیونی است، چون در اینجا مخاطب در صحنه حاضر نیست و در خانه و محل کارش است و می‌تواند تعزیه را تماشا کند. وقتی تعزیه در حضور مخاطب اجرا می‌شود، صرفا شبیه‌خوانی به‌صورت سنتی است، ولی وقتی مخاطبان از قاب تلویزیون تعزیه را تماشا می‌کنند، می‌توانیم عنوان تله‌تعزیه را به کار ببریم.

عضو هیأت علمی دانشگاه بین‌المللی اهل بیت (ع) در پاسخ به این که آیا تعزیه‌هایی را که در مکان‌های مختلف اجرا می‌شد، ضبط کردید یا به خاطر این برنامه از گروه‌هایی که تعزیه‌خوان بودند، خواستید اجرا داشته‌باشند و ضبط کنید، بیان می‌کند: من در خانواده‌ای بزرگ شده‌ام که از قدیم تعزیه می‌خواندند. تعزیه در خانواده ما از پدربزرگ‌ها، عمو‌ها و پدرم سابقه طولانی داشته و با متون آن آشنا بودم و از کودکی در صحنه تعزیه حاضر بودم و رشد کردم و با این فضا بیگانه نبودم. همچنین در تمام مدت تحصیلم در دانشگاه چه در دوره کارشناسی ارشد و چه در دوره دکتری مشغول پژوهش درباره تعزیه بودم که حاصلش چند جلد کتاب بوده که منتشر شدند و بعضی‌ها هم منتشر خواهد شد.

نادعلی‌زاده ادامه می‌دهد: بنابراین برای این برنامه کاری نیاز بود گزینش قسمت‌هایی از مجالس تعزیه را انجام بدهم تا بتوانم آن‌ها را در چینشی مناسب در کنار هم قرار داده و این‌که یک سیر روایی و داستانی به آن‌ها بدهم و در ۱۵قسمت بگنجانم.

با توجه به پیشینه و اشرافی که به متون داشتم و مراجعه مجددی که به مجالس تعزیه در سبک‌های مختلف داشتم، توانستم متن‌های مورد نظر خود را گزینش کنم و متونی که از نظر قوت شعری و از نظر ادبی و تاریخی مستحکم‌تر بودند را انتخاب کنم که همه این‌ها در زمان کمی اتفاق افتاد. افراد شبیه‌خوان را از شهر‌های مختلف انتخاب کردم که با توجه به کمبود زمان، خوشبختانه این افراد به دعوت بنده لبیک گفتند و موفق شدیم در یک بازه زمانی محدود و کوتاه این برنامه را ضبط کرده و برای نمایش در تلویزیون آماده کنیم.

این تهیه‌کننده در ادامه درباره سناریوی این تله‌تعزیه عنوان می‌کند: داستان از اعزام مسلم بن عقیل به کوفه آغاز می‌شود و وقایع کوفه و بعد کربلا و حوادث کربلا و شهادت اباعبدا... و اسارت اهل بیت و اتفاقاتی که در شام می‌افتد گفته می‌شود و وفات حضرت رقیه قسمت پایانی برنامه است.

وی با اشاره به این‌که تلاش کرده برنامه بلاتشبیه طبق یک چیدمان صحیح روی آنتن برود، ادامه می‌دهد: سعی کردم برای مخاطب مجالس پراکنده‌ای نباشد و از سوی دیگر قرار باشد هر شب یک تعزیه مجزا ببینند. بین قسمت‌های برنامه پیوندی ایجاد کردم و شبیه‌خوان‌ها را هم به نحوی انتخاب کردیم که ترجیحا هر شبیه‌خوان یک نسخه را اجرا کند. مثلا اگر کسی نسخه شمر را اجرا می‌کند در تمام قسمت‌ها خود همین شخص شمر را اجرا کرده‌باشد یا شبیه‌خوانی که حضرت زینب را اجرا می‌کند تا آخر برنامه همین شخص حضرت زینب را اجرا کند؛ لذا یک سیر داستانی هم از نظر بازیگر و هم از نظر شبیه‌خوان‌ها بود که در تمام قسمت‌های برنامه رعایت شد و علاقه‌مندان از قسمت اول می‌توانند به نوعی واقعه کربلا و آنچه در این واقعه اتفاق افتاده را به صورت داستانی، اما در قالب شبیه‌خوانی مشاهده کنند.

امیر محبی، تعزیه‌خوانی که در برنامه بلاتشبیه تعزیه‌خوانی کرده در گفتگو با جام‌جم درباره این برنامه اظهار می‌کند: برنامه تعزیه‌ای که در تلویزیون پخش شد به لحاظ ساختاری در قالب تله‌تئاتر و به شکل روایت از تمام وقایع کربلا ارائه شد که می‌توان به جرات آن را نمونه منحصر به فردی دانست. این شکل اجرای منحصر به فرد به دلیل معرفی موسیقی ایرانی نقش مهمی در معرفی و زنده نگهداشتن این هنر ایرانی دارد.

این تعزیه‌خوان با اشاره به تفاوت نحوه اجرا در این تعزیه با نمونه‌های گذشته خود بیان می‌کند: در تعزیه‌های گذشته شاید برخی مخاطبان نسبت به روایت‌های مقتل و اتفاقات عاشورا اطلاعات کاملی نداشته‌باشند و تنها به دیدن تعزیه اکتفا کنند. اما در این شکل از نمایش که به صورت روایت‌گونه ارائه می‌شود، جزئیاتی بیشتر به مخاطبان داده می‌شود. مانند واقعه مسلم و توضیحات در خصوص نامه‌نگاری سلیمان صرد خزاعی و سران شیعه به امام‌حسین (ع) ارائه شده که این توضیحات باعث آگاهی مخاطب نسبت به این واقعه می‌شود، می‌توان گفت این تله‌تئاتر به صورت مستند واقعه عاشورا را بررسی می‌کند.

محبی با بیان این‌که نمایش تعزیه یک الگو برای برنامه‌های آیینی است، ادامه می‌دهد: نمایش تعزیه به دلیل داشتن هنر تئاتر، هنر رزمی، هنر شمشیرزنی و هنر سوارکاری و هنر موسیقی یک نمایش هنری جامع است، مخاطب علاوه بر مشاهده این هنر‌ها پیشینه آن‌ها را نیز دریافت خواهد کرد. می‌توان اذعان کرد تعزیه جامع‌ترین نمایش ایرانی است و هر کسی که به دنبال نمایش آیینی باشد حتما از بخش‌های یک تعزیه استفاده خواهد کرد.

وی در خصوص کاراکتر شیر تعزیه می‌گوید: حضور شیر در تعزیه کاراکتر انحرافی نیست. اگر این موضوع را به شکل منطقی بررسی کنیم این موضوع واقعی است.

بنا به روایت‌های صورت‌گرفته در منطقه‌ای از کابل یک پادشاه در روز عاشورا هنگام شکار با یک شیر مواجه می‌شود، از شانس خوب این پادشاه داشتن وزیر مسلمانی بود و در این شرایط از وزیر خود درخواست کمک می‌کند و این وزیر اعلام می‌کند که با گفتن کلمه حسین می‌تواند از این شرایط سخت جان سالم به در ببرد.
تا این‌که با گفتن یا حسین از سوی پادشاه، حضرت امام حسین در روز عاشورا با طی الارض خود را به آنجا می‌رساند و پادشاه را از دست شیر نجات می‌دهد. بر اثر این حمایت پادشاه مسلمان می‌شود و خیلی دیگر از مردم نیز مسلمان می‌شوند.

در زمان کوتاه این سفر امام حسین به این شیر می‌گوید ما در کربلا شهید می‌شویم و جنازه ما بر زمین خواهد ماند و تو‌ای شیر باید با حضور در کربلا اجساد را جمع‌آوری کنی.

این شیر خود را به صحرای کربلا می‌رساند و تمام پیکر‌های شهدا را جمع آوری می‌کند و پس از آن قوم بنی اسد، پیکر امام حسین و سایر شهدا را جمع‌آوری می‌کند. متاسفانه در برخی مراسم به دلیل نبود آگاهی کاراکتر شیر را به صورت طنز معرفی می‌کنند و وظیفه ما تعزیه‌خوانان مدیریت این موضوع و معرفی دقیق کاراکتر‌های حاضر در عاشوراست.

محبی بازخورد مردم را از تله‌تعزیه بلاتشبیه را مثبت ارزیابی می‌کند و می‌گوید: این برنامه که از شبکه چهار پخش شد، یکی از کامل‌ترین و جامع‌ترین نسخه‌های تعزیه‌خوانی است. پخش این تله تئاتر با واکنش مثبت مردم همراه شد و عمده پیام‌های مردم و تعزیه‌خوان‌ها تاکید بر نقطه قوت این تعزیه مبنی‌بر اطلاعات دقیق و ارائه جامع آن بود‌ه‌است و پس از دریافت این بازخورد‌ها تلاش شده ایراداتی که در نسخ دیگر تعزیه وجود داشته به شکل اصولی تصحیح و ارائه شود.

این تعزیه‌خوان با اشاره به رویکرد جدید صداوسیما برای حمایت از آیین تعزیه می‌افزاید: طی دو سال گذشته صداوسیما توجه ویژه‌ای نسبت به موضوع تعزیه داشته، به‌طوری‌که این رویکرد جدید باعث پخش نمایش تعزیه از طریق شبکه سه و چهار و شبکه استان مرکزی و البرز شد‌ه است.

حمزه نادعلی‌زاده یکی دیگر از تعزیه‌خوان‌هایی است که مخاطبان در برنامه بلاتشبیه شاهد تعزیه‌خوانی او بودند. او تعزیه را یک هنر خانوادگی می‌داند و این‌گونه روایت می‌کند: تعزیه معمولا یک هنر خانوادگی است و من در کودکی از تعزیه متولد شدم و در دلش رشد کردم.

پدربزرگم از تعزیه‌خوانان خیلی معروف منطقه دامغان بود و عموهایم نیز تعزیه‌خوان بودند و پدرم اولین معلم تعزیه من بود؛ لذا به‌صورت خانوادگی از کودکی در تعزیه رشد کردم و حدود ۳۰سال است که تعزیه می‌خوانم و در این هنر هستم.

وی در پاسخ به این سوال که تا قبل از برنامه بلاتشبیه در تلویزیون تله‌تعزیه نداشتیم، به‌نظرتان جای چنین مواردی تا چه میزان در تلویزیون خالی است و چقدر ضرورت دارد که بیشتر روی هنر تعزیه کار کنیم، به جام‌جم توضیح می‌دهد: تمدن‌ها و فرهنگ‌ها با عناصر و اجزای مختلفی که آن‌ها را تشکیل می‌دهد قوام پیدا می‌کنند. هر تمدنی وقتی به اجزای فرهنگیش توجه می‌کند و به آن‌ها پر و بال می‌دهد و از آن‌ها استفاده درست می‌کند، درست به نسل‌های بعد از خود می‌شناساند و باعث می‌شود این تمدن‌ها تداوم پیدا کنند و از زوال نجات یابند.

یکی از اجزای هنر تمدنی ما طی چند سده اخیر، تعزیه است که توانسته چنین هنری را در یک جا جمع کند. مانند هنر موسیقی که در هر تمدنی وجود دارد و در تمدن ما هم از قدیم وجود داشته و کمک کرده موسیقی‌ای که به‌عنوان موسیقی سنتی شناخته می‌شود از خطر نابودی نجات پیدا کند. استاد شجریان می‌فرماید تعزیه بسیاری از گوشه‌های دستگاه موسیقی ایرانی را برای ما از قدیم‌الایام حفظ کرد‌ه‌است. در قالب این هنر تئاتر را داریم و در تمدن‌های بزرگ تئاتر یکی از هنر‌هایی است که وجود داشته و به آن توجه می‌شد. سناریونویسی که توسط تعزیه‌سرایان صورت گرفته بسیار جالب‌توجه و برای ما حائز اهمیت است که چطور این کار بزرگ را به وجود آوردند که در یک هنر شاهد این باشیم که هم موسیقی این تمدن حفظ شود، هم ابعاد اعتقادی و نظری و مذهبی مردم حفظ شود و هم تمامی این‌ها در قالب یک چیزی که ظاهرا تئاتر است، به مخاطب منتقل شود.
این تعزیه‌خوان ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم به لحاظ فرهنگی به عناصر تمدنی خودمان نگاه کنیم باید به هنر تعزیه توجه بیشتری نشان دهیم. از این جهت جای خالی آن را در رسانه‌های گوناگون ازجمله رسانه‌ملی به‌صورت خیلی جدی احساس کردم و از این رو بود که وقتی برادرم گفتند چنین طرحی دارند استقبال کردم و برای تهیه این برنامه اقدام کردیم.

چون تعزیه یک هنر ترکیبی است و اجزای مختلفی دارد و ابعادی مثل بعد موسیقیایی، تاریخی، هنر تئاتر و دیگر ابعاد را در بر می‌گیرد، برای این‌که تعزیه را درست بشناسیم و هم از این جهت که اگر اشکالاتی دارد آن‌ها را اصلاح کنیم نیازمند این هستیم به‌صورت تخصصی به هنر تعزیه توجه شود و سمت‌وسوی بخشی از این توجه به سوی صداوسیماست و رسانه‌ملی می‌تواند در مقاطع مختلفی از سال به این هنر توجه کند و با برگزاری نشست‌هایی که بین متخصصان و کسانی که این هنر را به‌درستی می‌شناسند، به رشد بیشتر و شناساندن این هنر به مخاطبان کمک کند.

حسین منصور، از دیگر تعزیه‌خوان‌های برنامه بلاتشبیه است. وی در گفتگو با جام‌جم پخش چنین برنامه‌ای را مثبت می‌داند و عنوان می‌کند: تا به امروز تعزیه مثل بچه یتیمی بود که مورد توجه قرار نمی‌گرفت. درست مثل بچه‌ای که کنار بقیه حضور دارد، اما سرپرستی نداشت، اما این اقدام رسانه‌ملی و پخش تله‌تعزیه نشان داد که سازمان صداوسیما به هنر‌های سنتی که قدمت دیرینه‌ای دارند توجه ویژه‌ای دارد.

باید این اتفاق را به فال نیک گرفت. خوشبختانه برنامه بلاتشبیه که در قالب تله‌تعزیه پخش شد مورد اقبال زیادی از سوی مخاطبان قرار گرفت، حتی در شبکه‌های اجتماعی هم پربیننده شد. این موضوع نشان می‌دهد که مردم علاقه‌مند به تماشای چنین آثاری هستند و باید روی این موضوع کار کرد.

وی ادامه می‌دهد:، زیرا تعزیه ترکیب هنر نمایش و موسیقی است. شما در تعزیه شاهد یک هنر قوی هستند. واقعا جای این هنر در رسانه خالی بود و خوشبختانه این اتفاق خوب رخ داد.

هر سال با شروع ایام محرم بیننده برنامه‌های مختلف در این حوزه بودیم. به ویژه این‌که مداحان حضور دارند و ما سینه‌زنی، برنامه حسینیه‌ها، آداب و رسوم عزاداری در شهر‌های مختلف و... را می‌دیدیم، اما جای تعزیه در میان انبوه برنامه‌ها خالی بود. خوشبختانه در مسیر اتفاقات خوبی که در رسانه‌ملی رخ داده، امسال مخاطبان برای نخستین‌بار بیننده برنامه تله تعزیه بودند.

مسلم نادعلی‌زاده، تهیه‌کننده برنامه بلاتشبیه در پاسخ به این سوال که چطور شد نام برنامه را بلاتشبیه انتخاب کردید، توضیح می‌دهد: بلاتشبیه اصطلاحی است که از قدیم بین شبیه‌خوانان رایج بوده و در فواصل تعزیه و در حین اجرا در مجلس تعزیه گاهی شبیه‌خوان‌ها این اصطلاح و واژه را به کار می‌برند، برای این که به مخاطبان‌شان گوشزد کنند که کارشان شبیه‌خوانی است نه تئاتر و فیلم و در واقع با به کار بردن این واژه می‌خواهند نشان دهند عزادار اباعبدا... هستند و در نقش اهل‌بیت پیامبر یا دشمنان اهل‌بیت نمایش مصیبت را اجرا می‌کنند و مثل خود مخاطبان بوده و مردمی هستند که زیر بیرق اباعبدا... جمع شده، ولی این گونه عزاداری را انتخاب کرده‌اند. آن‌ها قصدشان این نیست واقع نمایی کنند؛ یعنی بخواهند تلاش کنند به مخاطب بگویند دارند عین واقعه را اجرا می‌کنند، بلکه تلاش می‌کنند نمایشی شبیه آنچه رخ داده را به سمع و نظر مخاطب برسانند. در مجموع دیدم این اصطلاح مناسب نخستین تعزیه تلویزیونی نیز هست و مخاطبان تعزیه هم با یک اصطلاح شبیه‌خوانی آشنا می‌شوند و هم این که در طول برنامه متوجه هستند که این تعزیه است و با فیلم و سریال‌هایی که در تلویزیون پخش می‌شود متفاوت است. امیدوارم در آینده از این ظرفیت بیشتر استفاده شود؛ چون هنر شبیه‌خوانی از داشته‌های ماست و باید مثل گوهری ارزشمند قدرش را بدانیم و بیش از پیش آن را بشناسیم و به دیگران بشناسانیم. اگر قدر داشته‌هایمان را ندانیم، برای مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمن دست‌مان خالی می‌شود. هجمه‌های فرهنگی از همه طرف متوجه اسلام و تشیع است و باید قدر فرهنگ و هنری که داریم و میراث ارزشمند ادبیات نمایشی خود را بدانیم و آن را به شکلی فاخر و مستند به پژوهش و مطالعه نمایش دهیم و در تلویزیون بیش از پیش از آن استفاده کنیم.

حسین منصور، تعزیه‌خوان در بخشی از مصاحبه‌اش عنوان می‌کند: وقتی اتفاق خوبی رخ می‌دهد، مسلما مخاطب انتظار دارد ادامه پیدا کند. در محرم امسال شاهد تله تعزیه برای نخستین بار بودیم و با توجه به بازخورد‌های خوبی که دریافت شد، مردم انتظار دارند این اتفاق خوب ادامه پیدا کند تا مردم به ویژه نسل جوان با هنر تعزیه آشنا شوند؛ زیرا هنر تعزیه منحصر به خودمان است و باید به رشد و تعالی این هنر کمک کنیم. نکته قابل تامل این است با این‌که برنامه بلاتشبیه در ایام محرم پخش می‌شود، اما در هر مجلسی که حضور پیدا کردیم، حاضران درباره این برنامه با من صحبت کردند که برایشان پخش چنین برنامه‌ای جذابیت داشته و غیر از آن‌که با این هنر بیشتر آشنا شدند، به اطلاعات تاریخی‌شان هم افزوده شد‌ه‌است. یکی دیگر از ویژگی‌های آقای نادعلی‌زاده، تهیه‌کننده برنامه این بود که برای ضبط این برنامه روی شعر‌هایی که ما می‌خواندیم، اشراف زیادی داشت تا اگر جایی را به اشتباه می‌خوانیم، اصلاح کند. به عنوان مثال من در این برنامه مجلس تعزیه عابس و شوذب را می‌خواندم و تهیه‌کننده اشتباه‌های گفتاری من را موقع خواندن می‌گرفت. باید بگویم این برنامه حتی روی تعزیه‌خوانی خودم هم تاثیرات زیادی داشت و کمک کرد بتوانم با صحیح‌ترین شیوه گفتاری، تعزیه‌خوانی کنم که هیچ ایرادی نداشته باشد؛ بنابراین خوشحالم با آقای نادعلی‌زاده این برنامه را کار کردیم که به دانش خودم هم اضافه شد‌ه است.

منبع: روزنامه جام جم