تلاش تیم‌های ایرانی برای کشف سیارک‌ ها

لغو کنفرانس‌های مهم علمی، تعطیلی آزمایشگاه‌ها و تاخیر طولانی در پروژه‌های بزرگی مثل اعزام فضانوردان به سوی ایستگاه فضایی بین‌المللی از نمونه آنهاست.

با این وجود «موسسه همکاری جست‌وجوی بین‌المللی نجوم (IASC)» یک برنامه فعال در حوزه علوم شهروندی است که بدون تاثیرگرفتن از همه‌گیری کووید ۱۹ به‌طور منظم «پویش بین‌المللی جستجوی سیارک» را برگزار می‌کند.

علت هم این است که این پویش کاملا بر بستر اینترنت اجرا می‌شود و به مردم عادی و علاقه‌مند از سراسر جهان اجازه می‌دهد تا در یک فرآیند علمی شرکت کنند و با تحلیل داده‌های نجومی، سیارک‌های جدید کشف کنند.

سیارک‌هایی که ممکن است برخی از آنها به دلیل احتمال برخوردشان در آینده به سیاره زمین برای ما خطرناک باشند.

با شناسایی زودهنگام چنین سیارک‌هایی می‌توان به روش‌های مختلف تهدیدشان را رفع کرد. در ایران نیز این برنامه از سال ۱۳۹۳ با همت جمعی از منجمان آماتور و با حمایت رسانه‌ای مجله نجوم با نام پویش جست‌وجوی سیارک ایران (All Iran Asteroid Search Campaign) به صورت رویدادی سالانه شروع به کار کرده و با استقبال تیم‌های ایرانی روبه‌رو شده‌است؛ تیم‌هایی که اکثرا از دانش‌آموزان و دانشجویان تشکیل شده‌است.

حالا با گذشت هفت سال از اولین دوره برگزاری آن در کشور، پویش جست‌وجوی سیارک ایران به یک فعالیت علمی ثابت در بین علاقه‌مندان به نجوم تبدیل شده‌است که هر سال در قالب دو رویداد متوالی برگزار می‌شود.

امسال دوازدهمین پویش جستجوی سیارک ایران از ۱۲ خرداد تا ۶ تیر و سیزدهمین پویش از ۱۰ تیر تا ۱۵ مرداد برگزار شد و در طول آن ۳۴۳ دانش‌آموز و دانشجو از ۱۴ استان مختلف کشور در مجموع دو پویش شرکت کردند.

در مدت برگزاری هر پویش، بسته‌های تصویری که عمدتا با تلسکوپ مشهور پن - استارز و گاهی هم با برخی تلسکوپ‌های دیگر تهیه شده‌اند از سوی موسسه همکاری جست‌وجوی بین‌المللی نجومی در اختیار تیم‌ها قرار می‌گیرد.

هر بسته‌ شامل چهار تصویر خام است که به‌طور متوالی از یک ناحیه از آسمان گرفته شده‌است. شرکت‌کنندگان با استفاده از نرم‌ افزار «آسترومتریکا» این تصاویر را تحلیل می‌کنند.

در طول تحلیل، اگر جرمی را دیدند که در بین انبوه ستارگان ثابت، روی خط راستی حرکت می‌کند آن را ثبت و به عنوان یک سیارک احتمالی به این موسسه گزارش می‌کنند. سپس جرم گزارش‌شده وارد مرحله مقدماتی بررسی می‌شود.

اگر قبل از ۷ تا ۱۰ روز بعد از گزارش اولیه این جرم بار دیگر در رصد آسمان آشکار شود آنگاه از سوی مرکز ریزسیاره‌ها (MPC) وارد مرحله بعدی بررسی یعنی مرحله «ثبت مشروط» می‌شود البته که تمام اجرام گزارش‌شده به این مرحله نمی‌رسند. زیرا بیشتر مواقع جرم گزارش‌شده چیزی جز نوفه‌ (نویز) داده‌ها نیست.

۶ تا ۱۰ سال زمان برای ثبت نهایی سیارک کشف‌ شده

مرحله ثبت مشروط طولانی‌ترین بخش این پویش است و از تیم‌های شرکت‌کننده کاری جز صبرکردن برنمی‌آید.

در این مرحله که بین شش تا ده سال طول می‌کشد، سیارک مورد نظر بارها رصد می‌شود تا مدار گردش آن به دور خورشید کاملا آشکار گردد.

وقتی مدار سیارک مشخص می‌شود، این سیارک شماره‌گذاری شده و سپس تیم کاشف آن، این افتخار را دارد تا نام پیشنهادی خود را برای سیارک ارائه کند البته نامگذاری یک سیارک شرایط دیگری هم دارد. ازجمله این‌که داده‌ها فقط با تلسکوپ پن - استارز تهیه شده باشند و همچنین تا قبل از تیم مورد نظر، سیارک هیچ‌گاه گزارش نشده باشد. با وجود این تمام هدف و انگیزه این پویش صرفا کشف سیارک جدید نیست. بررسی و ثبت گزارش از داده‌ها، چه به کشف منجر شود چه نه، به مطالعات این زمینه کمک شایانی می‌کند.

مصطفی‌کاظمی‌پور، دانش‌آموخته رشته اقتصاد و منجم آماتور که سرپرست و هماهنگ کننده هشت تیم اهوازی در پویش امسال بود با تاکید بر این که اطلاع‌رسانی این پویش باید بیشتر شود تا نوجوانان و افراد علاقه‌مند بیشتری با آن آشنا شوند و فعالیت کنند در گفت‌وگو با جام‌جم تصریح کرد:«شرکت در این پویش در کنار انجام یک کار هدفمند علمی، نوعی آموزش کار تیمی است.»

تیم‌های ایرانی در هفت سال حضور در این پویش کارنامه خوبی را از خود به‌جای گذاشته‌اند. تا کنون ۸۸جرم از سوی این تیم‌ها تاییدیه اولیه را گرفته‌اند و در مرحله مشروط قرار دارند تا بررسی مدارشان به پایان برسد.گرچه تا لحظه تنظیم این گزارش هنوز فهرست اجرام وارد شده به مرحله مشروط پویش‌های دوازدهم و سیزدهم ایران منتشر نشده و ممکن است این عدد بیشتر هم شود. باید در نظر داشته باشیم تمام تیم‌های ایرانی صرفا عضو پویش ایران نبوده‌اند و برخی‌ در پویش بین‌المللی جست‌وجوی سیارک شرکت کرده‌اند. این پویش هرماه برگزار می‌شود و تیم‌های همه کشورهای جهان از جمله ایران می‌توانند در آن شرکت کنند. با توجه به این‌که مرحله مشروط بین ۶ تا ۱۰سال طول می‌کشد، هنوز هیچ تیم ایرانی موفق به ثبت نهایی و نامگذاری سیارک نشده‌است.

از آموزش تا تقسیم کار فراز و نشیب‌های یک تیم

پویش جست‌وجوی سیارک یک رویداد رقابتی نیست بلکه تمام افراد سعی می‌کنند با کمک به هم‌تیمی‌های خود و تیم‌های دیگر به بهترین نتایج ممکن برسند. نازنین زینب آذردژی به همراه دو دوست دیگرش همگی دانش‌آموزند و با کمک معلم کلاس نجومشان، امسال برای اولین بار در قالب تیمی به نام «آن سوی بیکران» در این پویش شرکت کردند.

آذردژی، اهل بندر انزلی است و سرگروهی تیمش را به عهده داشت. او درباره تجربه شرکت در این پویش به جام‌جم می‌گوید: «شرکت در پویش و این‌که توانستیم چند سیارک (احتمالی) را پیدا کنیم، تجربه جالبی بود. امیدوارم اجرامی که گزارش کرده‌ایم مورد تایید قرار بگیرند.» از مهم‌ترین چالش‌های تمام شرکت‌کنندگان پویش ‌به‌ویژه افرادی که برای اولین بار در آن شرکت می‌کنند، یادگیری نحوه کار و رفع خطاهای احتمالی نرم‌افزار آسترومتریکاست. آموزش این موارد با فایل‌های آموزشی که از قبل آماده شده‌اند، صورت می‌گیرد.درکنار آن معمولا افراد باسابقه در پویش، کمک‌های بسیاری به بقیه اعضا می‌کنند تا بتوانند به‌راحتی با آسترومتریکا کار کنند.این آموزش‌ها و بقیه فرآیندهای پویش ازجمله دریافت نرم‌افزار و بسته‌های تصویری به‌صورت کاملا رایگان انجام می‌شود.

آذردژی در این باره ادامه می‌دهد: «همه آموزش‌ها کامل و منظم بود و به مطالب آموزشی دسترسی خوبی داشتیم.»

ذات برنامه‌های علوم شهروندی داوطلبانه است

یکی از حواشی امسال پویش‌ جست‌وجوی سیارک ایران توقعات نابجای برخی شرکت‌کنندگان از پویش بود. کیوان‌سلیمانی‌فر، مسؤول برگزاری دوازدهمین و سیزدهمین پویش جست‌وجوی سیارک ایران در این‌باره عنوان می‌کند:«برخی دوستان به دنبال خروجی بودند و می‌گفتند از آنها سوءاستفاده شده‌است در صورتی که ذات برنامه‌های علوم شهروندی داوطلبانه است و شما نمی‌توانید انتظار داشته باشید پس از آن به پست و مقام خاصی برسید. درست مانند فعالیت‌های داوطلبانه در هلال احمر یا کارهای زیست‌محیطی که با آگاهی قبلی از نوع فعالیت وارد آن می‌شوید.»

علوم شهروندی (Citizen Science‎) به مجموعه پژوهش‌های علمی در شاخه‌های گوناگون گفته می‌شود که تمام یا بخشی از آن را محققان آماتور (یا غیرحرفه‌ای) انجام می‌دهند. علوم شهروندی گاهی اوقات با عنوان مشارکت عمومی در پژوهش‌های علمی، نظارت مشارکتی و اقدام‌پژوهی مشارکتی توصیف می‌شود. شهروندان دانشور (Citizen Scientist) معمولا در یکی از مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین مراحل تولید علم، یعنی جمع‌آوری داده‌های محیطی، نقشی اثرگذار ایفا می‌کنند.

یکی از دلایلی که باعث این‌گونه اتفاقات می‌شود و بسیاری از شرکت‌کنندگان پویش هم بر آن تاکید کردند، این است که هنوز بخش بزرگی از جامعه ایران با ماهیت برنامه‌های علوم شهروندی آشنایی ندارد.

جواد فیاض، دانشجوی مهندسی شیمی و سرگروه تیم دانشجویی کانون نجوم آماتوری دانشگاه فردوسی درباره همین موضوع به جام‌جم می‌گوید: «متاسفانه بخش زیادی از جامعه‌ هنوز اطلاعات درستی در خصوص برنامه‌های علوم شهروندی ندارند. البته اوضاع در دانشگاه‌ها هم چندان فرقی‌ نمی‌کند. افرادی که در این پویش شرکت می‌کنند باید علاقه‌مندی کافی داشته باشند تا بتوانند ساعت‌ها جلوی رایانه بنشینند و داده‌ها را تحلیل کنند.»

با وجود این، پویش جست‌وجوی سیارک ایران هرسال با قدرت به کار خود ادامه می‌دهد و تیم‌های بسیاری در آن (و بقیه پویش‌های بین‌المللی) شرکت می‌کنند و در پیشبرد کارهای داوطلبانه علمی بین‌المللی نقش دارند.

همکاری علمی دخترانی از ۵ استان مختلف

یکی از تیم‌های جالب امسال، پویش جست‌وجوی سیارک ایران، تیم هیپاتیا بود. تمام اعضای این تیم تا قبل از برگزاری پویش هیچ شناختی نسبت به یکدیگر نداشتند و هر پنج نفر آنها، از پنج استان مختلف ایران بودند. همچنین تمام اعضای آن خانم بودند.

سحرناز یعقوب‌پور، سرگروه تیم هیپاتیا درباره ماجرای شکل‌گیری این گروه به جام‌جم می‌گوید: «به پیشنهاد مسؤول برگزاری پویش در ایران، علاقه‌مندان به شرکت در این برنامه که از قبل عضو گروه خاصی نبودند با همدیگر یک تیم تشکیل دادند و چون من تجربه شرکت در این پویش را داشتم به عنوان سرگروه تیم انتخاب شدم.»

یعقوب‌پور در ادامه از شور و شوقش برای آموزش به افراد تازه‌وارد به این پویش می‌گوید: «ممکن است آموزش کار با نرم‌افزار و رفع خطاهایش ابتدا کمی دشوار باشد اما این که افراد بیشتری به نجوم علاقه‌مند می‌شوند و درک می‌کنند نجوم فقط عکس‌های رنگی که همیشه دیده‌اند، نیست و با داده‌های خام و سیاه‌وسفید آشنایی پیدا می‌کنند برای من بسیار هیجان‌انگیز است.»

آنها اسم هیپاتیا، فیلسوف زن نوافلاطونی، اخترشناس و ریاضیدان یونانی را روی گروه خود گذاشته‌اند.

سحرناز یعقوب‌ پور درباره تجربه همکاری در این گروه می‌افزاید: « همیشه فکر می‌کردم ما خانم‌ها در کارهای تیمی ضعیف‌تریم اما این دفعه به خودم ثابت شد کار گروهی‌مان حرف ندارد و توانستیم از پس خیلی از چالش‌ها مانند مدیریت درست زمان و هماهنگی بین اعضا برآییم.»

چالش تمرین کار گروهی علمی

کار گروهی مسلما یکی از چالش‌های اصلی تیم‌های حاضر در این پویش است. کیوان سلیمانی‌فر که یکی از افراد با سابقه در این پویش است، در ارتباط با مشکلات نبود آگاهی از چگونگی انجام کار گروهی میان دانش‌آموزان و دانشجویان به جام‌جم می‌گوید: «یکی از مشکلات بزرگ ما این است که تعریف دقیقی از کار گروهی نداریم. کار گروهی متشکل از تعهد، مسؤولیت‌پذیری، تقسیم‌کار و وقت‌شناسی است».

برای انجام یک کار تیمی منظم افراد گروه باید سعی کنند تا حد ممکن به این موارد پایبند باشند: «گاهی اوقات در برخی تیم‌ها بار کار فقط روی دوش یک نفر می‌افتد. گاهی‌ اوقات هم تیمی هیچ‌گونه فعالیتی انجام نمی‌دهد. در پویش‌های امسال هم تعداد انگشت‌شماری تیم حضور داشتند که به دلیل فعالیت‌نکردن از پویش حذف شدند.»

از مصطفی کاظمی‌پور، اهل خوزستان که در پویش‌های امسال مسؤولیت هماهنگی و سرپرستی هشت تیم از اهواز را به عهده‌ داشت درباره نحوه برنامه‌ریزی او برای مدیریت این تیم‌ها و چالش‌های کار پرسیدم. او توضیح داد در یک سال گذشته و در قالب سه تا چهار تیم از اعضای خانه نجوم اهواز در تمام پویش‌های بین‌الملل جست‌وجوی سیارک شرکت کرده‌اند و همین باعث شده‌است به هماهنگی و نظم بسیار خوبی برسند.پویش بین‌المللی جست‌وجوی سیارک هر ماه برگزار می‌شود و تیم‌ها فارغ‌ از ملیت می‌توانند در آن شرکت کنند.

کاظمی‌پور در ادامه می‌گوید:‌ «وقتی که تاریخ‌های پویش امسال ایران مشخص شد، از طریق دانشگاه شهیدچمران اهواز یک اعلامیه منتشر کردیم و تعدادی قابل توجه از دانشجویان علاقه‌مند به جمع ما پیوستند که در نهایت توانستیم با هشت تیم و در مجموع ۳۸ نفر در پویش شرکت کنیم.»

امین رضا کیفرگیر - دانش / روزنامه جام جم