چرا باید سریع‌تر واکسیناسیون عمومی کرونا شروع شود؟

به گزارش جام جم آنلاین، دکتر حسن رودگری - عضو هیات علمی مرکز تحقیقات ژنومیک دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفتگو با ایسنا در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان با اطمینان نسبت به تزریق واکسن‌های موجود کووید 19 اقدام کرد؛ توضیح داد: ارایه پاسخ قطعی به این سوال ممکن نیست، چراکه همانگونه که بارها اشاره شد، انواع واکسن با اثرگذاری، ایمنی بخشی، عوارض و هزینه‌های متفاوت موجود است که همانند هیچ تولید بشری دیگری در هیچ‌کدام از شاخصه‌های خود صد در صد نیستند؛ اما می‌توان به مردم گفت که با آغاز واکسیناسیون دریچه بزرگی به سوی نرمال سازی زندگی و رهایی از پاندمی گشوده می‌شود و در صورت رسیدن به پوشش ۷۵ تا ۸۰ درصدی می‌توان اذعان داشت که زنجیره انتقال بصورت اپیدمی و پاندمی شکسته شده و می‌توان زندگی را به شرایط نرمال برگرداند. بنابرین هر چه سریعتر واکسیناسیون عمومی با واکسن‌های معتبر شروع شود و هرچه سریع‌تر پیش رود، زودتر به شرایط نرمال برمی‌گردیم.

چرا باید سریع‌تر واکسیناسیون عمومی آغاز شود؟

این عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به دلایل ضرورت آغاز سریع‌تر واکسیناسیون در کشورها، بیان کرد: تجربه یکسال اخیر از ویروس عامل بیماری کووید ۱۹ حاوی پیام‌های اپیدمیولوژیکی است که هر روز بر حجم علمی آن نیز افزوده می‌شود. اکثر کشورهای درگیر در جهان موج‌های متعدد بیماری را تجربه کرده و به قولی عدد پایه مولد در آنها طی بازه‌های زمانی متفاوت تغییرات صعودی و نزولی مختلفی داشته که بخشی از آن ناشی از بیولوژی و ژنتیک ویروس است همانند بروز سوش‌های جدید که نمونه اخیر انگلیسی و آفریقایی آن را شاهد بودیم و احتمالا در سایر جوامع هم موجود است.

مدیر پژوهش سازمان نظام پزشکی، عامل موثر بعدی را گسترش بیماری و بروز امواج ابتلا به دنبال رفتار اجتماعی بیان کرد و گفت: مردم جهان و از جمله ایران از تغییر نامطلوبی که کرونا در روش و کیفیت زندگی آنان ایجاد کرده خسته شده و گاهی آن را با نقض و یا کاهش رعایت پروتکل‌های بهداشتی بروز می‌دهند؛ سفرهای درون و برون شهری و یا برگزاری مهمانی‌های کوچک و بزرگ بر خلاف دستورالعمل‌های بهداشتی برخی از نمونه‌های آن است.

وی نکته مهم دیگر را شکننده شدن وضعیت اقتصادی در همه کشورها و همچنین ایران دانست و ادامه داد: پاندمی کووید ۱۹ حتی اقتصادهای بسیار بزرگ جهان را متضرر کرده و فشار سنگینی بر دولت‌ها و مردمان وارد کرده که ادامه آن می‌تواند خسارات غیرقابل جبرانی را به دنبال داشته باشد؛ البته در مورد ایران باید تحریم‌های ظالمانه اقتصادی را نیز اضافه کنیم.

پروتکل‌های بهداشتی به تنهایی قادر به کنترل پاندمی نیست

وی با اشاره به اثرگذاری بالای سیاست‌های پیشگیری همانند رعایت فاصله اجتماعی، پوشیدن ماسک، شستشوی دست و سطوح و پرهیز از تجمعات در کنترل سرعت انتشار بیماری، ادامه داد: با این حال این سیاست‌ها به تنهایی قادر به کنترل اپیدمی نبوده و باید روش‌های موثرتر و قاطعانه‌تری به کار بگیریم که واکسیناسیون با ایجاد سطح بازدارنده‌ای از ایمنی ملی و سپس جهانی؛ در رأس این روش‌ها قرار دارد.

به گفته وی، روش‌های کنترلی اعمال شده تا به امروز قادر به قطع موثر و دائمی زنجیره انتقال نبوده و نمی‌تواند از بروز واریانت‌های جدید که در اثر انتقال مکرر بین انسان‌ها واقع شده و جزیی از چرخه حیات ویروس است پیشگیری کند؛ بنابراین در صورت عدم اعمال سیاست‌های جدیدی همچون واکسیناسیون، به طور دائم و متناوب با بروز موج‌های جدید همه‌گیری و یا پیدایش اشکال بالینی جدیدتر و پیچیده‌تر بیماری روبرو می‌شویم. از طرف دیگر سیستم‌های بهداشتی و درمانی و کادرهای حرفه‌ای پزشکی در پی یکسال تلاش مداوم خسته و فرسوده شده و جایگزین کردن آنان با نیروی جدید در زمان کوتاه تقریبا امری محال است.

کاهش بار اپیدمی در کشورهای آغازکننده واکسیناسیون

دکتر رودگری با اشاره به تاثیر واکسیناسیون عمومی در وضعیت اپیدمی کشورهایی که پیش از این واکسیناسیون را آغاز کرده‌اند، توضیح داد: واکسیناسیون قطعا موثر بوده و نمونه آن کشور انگلستان است که نخستین برنامه واکسیناسیون ملی را در جهان آغاز کرد. این کشور علاوه بر ابتلا به سوش رایج کرونا، در انتهای آذر دچار گسترش سریع یک واریانت جدید شد که چالش بزرگی بر سر راه برنامه مقابله با کرونا و واکسیناسیون در این کشور بود. بر اساس آمار، در ۱۹ دی ماه آمار رسمی ابتلای جدید روزانه در بریتانیا حدود ۶۸ هزار نفر بوده (آخرین پیک) اما اکنون که در حدود ۱۷ درصد جمعیت این کشور یعنی تقریبا ۱۱ میلیون نفر دوز اول واکسن و حدود ۵۰۰هزار نفر نیز دوز دوم را گرفته و قرنطینه هم اعمال شده، سیر نزولی میزان ابتلا به حدود ۱۸هزار نفر در روز رسیده و آمار مرگ و میر نیز سیر نزولی نشان می‌دهد.

به گفته این متخصص ژنتیک، در سایر کشورها نیز سیر ابتلا با شروع واکسیناسیون و اعمال سطوح مختلف قرنطینه بهتر شده، هرچند برای قضاوت درباره اثربخشی واکسن‌ها باید منتظر پوشش بیشتری از واکسیناسیون باشیم. به عنوان نمونه در آمریکا آمار روزانه از ۳۰۰هزار مورد (آخرین پیک) در روز ۱۹ دی ماه به ۱۰۰هزار در ۱۸ بهمن رسیده است. در روسیه این سیر کندتر ولی کماکان رو به بهبود تدریجی است و تعداد ابتلای روزانه از ۲۹هزار نفر در ۴ دی ماه (آخرین پیک) به ۱۶هزار نفر در ۱۸ بهمن کاهش یافته است.

آیا واکسن‌ها تا امروز عوارض جدی داشته‌اند؟

مدیر پژوهش سازمان نظام پزشکی در پاسخ به این سوال که آیا واکسن‌ها تا به امروز عوارض جدی داشته‌اند، اظهار کرد: طبق گزارشات رسمی و علمی تا به حال عوارض جدی ذکر نشده و یا در حدی نبوده که اپیدمیولوژیست‌ها تقاضای توقف واکسیناسیون را داده و یا حتی هشدار جدی اعلام کنند.

وی با تاکید بر اینکه همه تولیدات پزشکی دست ساز بشر به درجاتی عوارض و یا نقصان عملکرد دارند و واکسن ها نیز از این امر مستثنی نیست، ادامه داد: اصولا در طب هر اقدامی که فایده‌ای بیش از ضرر داشته باشد می‌تواند در هنگام ضرورت به عنوان درمان و یا پیشگیری بکار برده شود. بنابراین اکنون که با بحران عظیم پاندمی کووید۱۹ در جهان مواجه هستیم، طبیعتا اصول مدیریت بحران حکم می‌کند که ضمن رعایت جوانب احتیاط از نظر ضرر و فایده، تمام روش‌های پیشگیرانه و یا درمانی ممکن را به طریق علمی و نه بر اساس شایعات و اظهارات غیرکارشناسانه در نظر گرفته و اقدام عاجل برای مهار پاندمی انجام دهیم.

دکتر رودگری واکسیناسیون را از کم ضررترین روش‌های پیشگیری برشمرد و عنوان کرد: هرچند بهتر است اتخاذ تصمیم بر اساس بررسی مستندات علمی واکسن‌ها و برآمده از کارآزمایی‌های بالینی آن‌ها باشد؛ در عین حال واکسن از مأخذی تهیه شود که سابقه روشن‌تر و شفاف‌تری در تولید محصولات پزشکی دارد.

برخی عوارض خفیف واکسن کووید

این محقق در ادامه متذکر شد: با مراجعه به گزارشات عوارض واکسن در انگلستان که آغازگر واکسیناسیون عمومی بوده و طولانی‌ترین سابقه مصرف واکسن کووید ۱۹را تابحال داشته و حداقل از دو نوع واکسن رایج و معروف فایزر و آسترازنکا (آکسفورد) را استفاده کرده؛ متوجه می‌شویم که NHS - ارگان رسمی سلامت این کشور- لیستی از عوارض واکسن‌های فایزر- بیونتک و آسترازنکا را انتشار داده که عمدتا شامل عوارض خفیف از جمله درد محل تزریق، خستگی، سردرد، لرز، درد مفاصل، تب، تهوع برای فایزر بوده و همچنین موارد نادری از عکس العمل آلرژیک هم قید شده است البته میزان بروز عوارض برای آسترازنکا به مراتب کمتر و عوارضی همچون تورم محل تزریق، تب، استفراغ ، علائم شبه انفلوانزا، سرگیجه، کاهش اشتها، دل درد و تعریق بوده است.

درباره واکسن تنها به گزارش‌های رسمی ارگان‌های معتبر علمی و جهانی استناد شود

دکتر رودگری با انتقاد از انتشار اظهارات غیرمستند درباره واکسن‌ها، عنوان کرد: متاسفانه در برخی اخبار غیررسمی و معدود سخن از عوارضی شده که هیچ پشتوانه علمی و مستندی نداشته و گسترش این شایعات جز ایجاد تشویش نسبت به امر واکسیناسیون خاصیت دیگری ندارد، در همین راستا انتشاردهندگان اظهارات غیرمستند باید قانونا پاسخگو باشند؛ بنابراین در رابطه با امر مهمی همچون واکسیناسیون باید به گزارش‌های رسمی از ارگان‌های معتبر علمی و جهانی استناد کرده و یا خودمان پژوهش کنیم.

مزایا و معایب واکسن‌های موجود

این عضو هیات علمی دانشگاه همچنین ضمن مقایسه انواع تکنولوژی‌های فعلی تولید واکسن کووید۱۹ در میزان اثربخشی و ایمنی زایی، توضیح داد: روشی نسبتا شناخته شده که دو دهه اخیر هم مقالات و گزارشات مثبتی از آن وجود دارد، استفاده از حمال ژنتیکی برای انتقال بخش مشخصی از ژنوم ویروس است که به عنوان نمونه واکسن آسترازنکا سوئدی، اسپوتنیک روسی، جانسون و جانسون آمریکایی و واکسن چینی کَن بیو سینو پکن از این روش استفاده می‌کنند؛ روش بسیار جدیدی هم در واکسن فایزر و مدرنا آمریکا بکار رفته که مستقیما از توالی ژنتیکی استفاده می‌شود و بحث‌هایی را در مجامع علمی و بیشتر عمومی به دلیل جدید بودنش برانگیخته، هرچند هنوز گزارش رسمی و علمی بر علیه مصرف و یا عوارض جدی آن موجود نیست.

وی ادامه داد: از نظر تئوریک روش جدید مبتنی بر DNA/RNA به لحاظ سرعت تولید بالاتر و از لحاظ هزینه تولید ارزان تر از بقیه است و قطعات دستکاری شده RNA و DNA بیماری مشابه ایجاد نمی‌کنند؛ اما نقاط ضعف آنها عدم وجود تاریخچه قابل بررسی به لحاظ اثرگذاری و عوارض است. از طرفی تنها قسمت کوچکی از ویروس به سیستم ایمنی معرفی می‌شود که برخی از لحاظ نظری معتقدند که شاید نتواند پاسخ ایمنی کافی و مستمر ایجاد کند و برخی دیگر معتقدند شاید نوع DNA این‌گونه واکسن‌ها بتواند در ژنوم انسان نفوذ کند؛ هرچند باید توجه داشت که فایزر از mRNA استفاده کرده نه DNA.

وی افزود: واکسن های مبتنی بر حمال ژنتیکی، شرایط نگهداری و حمل و نقل راحت‌تر و کم هزینه‌تری داشته و در کلینیک‌های کوچک و مطب‌ها و مراکز تعیین شده بهداشتی نیز قابل تجویزند؛ اما واکسن‌های مبتنی بر RNA/DNA عمدتا نیاز به زنجیره سرد پیچیده‌تر داشته و معمولا قابل تجویز در مراکز مجهزتر درمان همانند بیمارستان‌ها هستند. از لحاظ تئوریک و بر اساس نتایج کارآزمایی‌های بالینی که تا بحال منتشر شده، میزان اثربخشی ذکر شده برای واکسن‌های مبتنی بر DNA/RNA بیشتر از انواع دیگر بوده و همگی بالای ۹۰ گزارش شده؛ برای نوع حاوی حمال (vector) معمولا بین ۷۰ تا ۸۷ و حداکثر ۹۰ درصد بوده است؛ البته برای اظهارنظر قطعی در این رابطه باید منتظر نتایج علمی و رسمی‌تر از کشورهای اجراکننده واکسیناسیون عمومی در آینده باشیم.

معیار و شاخص تایید، سنجش ایمنی و کارایی واکسن‌ها چیست؟

دکتر رودگری درباره معیار و شاخص تایید، سنجش ایمنی و کارایی واکسن‌ها، تصریح کرد: یک واکسن زمانی موثر است که بتواند سیستم ایمنی بدن را به نحوی تحریک ‌کند که پادتن‌ها در حد موثر بر علیه عامل بیماری تولید شده و برای مدت قابل توجه در بدن باقی بمانند؛ علاوه بر تحریک سیستم پادتنی، واکسن‌های موثرتر می‌توانند با تحریک سلول‌های خاطره ساز سیستم ایمنی موجب قدرت بازدارنگی ایمنی طولانی تری در بدن شوند.

به گفته این متخصص ژنتیک، برای سنجش میزان ایمنی بخصوص با اندازه گیری‌های سرولوژیک می‌توان سطح ایمنی را اندازه گیری کرد، بنابراین در واکسیناسیون‌های عمومی لازم است که پژوهش‌های مستقل و مجزا بر روی رده‌های مختلف جمعیتی برای بررسی میزان اثرگذاری واکسن و ماندگاری ایمنی متداوما انجام شود.

وی با بیان اینکه در حال حاضر از بین ده‌ها پروژه تولید واکسن در جهان تنها چند مورد آن با قابلیت تولید انبوه در دسترس است که از بین آنها فعلا تعداد محدودی واکسن اسپوتنیک روسی وارد کشور شده است،‌ گفت: اگرچه کشور ما در مراحل بسیار ابتدایی واکسیناسیون است، اما از هم اکنون باید پژوهش بر روی دریافت کنندگان واکسن را آغاز کنیم و امیدوارم که در مورد همین واکسن روسی هم ثبت پژوهش محور تزریقات حداقل بصورت انتخاب راندوم صورت پذیرد.

استفاده از سبد واکسن بهترین سیاست آغاز واکسیناسیون

دکتر رودگری درباره بهترین سیاست برای آغاز واکسیناسیون عمومی در کشور، عنوان کرد: در حال حاضر مدل‌های کم و محدودی از واکسیناسیون عمومی در جهان در حال اجراست که اولین آن حدود دو ماه پیش در انگلستان آغاز شد اما کشورهای آمریکا، کانادا، امارات، روسیه، برزیل و غیره نیز به این جریان پیوسته‌اند و بیشتر آنها از سبد واکسن استفاده می‌کنند؛ با وجود اینکه برخی از این کشورها خود تولید کننده واکسن هستند اما از سایر واکسن‌های معتبر نیز استفاده می‌کنند؛ چراکه هر واکسن اثرگذاری، ایمنی بخشی، عوارض، هزینه، نحوه نگهداری و حمل و نقل مخصوص خود را دارد و بهتر است از بین واکسن‌ها با بررسی دقیق علمی بر روی مستندات شفاف؛ دو یا چند واکسن را انتخاب کرده و در اسرع وقت واکسیناسیون گسترده جمعیت را آغاز کرد.

چه زمان جهان به شرایط نرمال بازمی‌گردد؟

مدیر پژوهش سازمان نظام پزشکی با اشاره به زمان بازگشت جهان به شرایط نرمال، اظهار کرد: هر کشوری بطور مجزا و جهان بصورت کلی باید به پوشش ۷۵ تا ۸۰ درصد ایمنی برسد تا بتوان از نرمال سازی زندگی صحبت کرد؛ هر چه افراد ایمن چه در اثر ابتلا به بیماری و چه در اثر دریافت واکسن بیشتر شوند، ویروس زمینه و ظرفیت کمتری برای گسترش پیدا کرده و تدریجا فاصله گذاری اجتماعی توسط افراد ایمن محقق می‌شود؛ البته واکسیناسیون روش ایمن سازی بسیار مطمئن‌تر و کم‌خطرتری نسبت به ابتلا به بیماری است.

دکتر رودگری با تاکید بر اینکه واکسیناسیون در کنار رعایت پروتکل‌های بهداشتی و قرنطینه‌های حساب شده می‌تواند با سرعت بیشتری به نرمال سازی زندگی در جوامع مختلف کمک کند، عنوان کرد: در حال حاضر برخی از کشورها حدود ۲ تا ۱۲ ماه با پوشش ۷۵ درصدی فاصله دارند در حالیکه این عدد در برخی دیگر به دلیل کندی و نادرست بودن سیاست‌های حاکم بر کنترل اپیدمی به چندین سال می‌رسد. در همین راستا، یک موسسه معروف که با جمع آوری دقیق دیتا از حدود ۷۰ کشور کار محاسبه زمان رسیدن پوشش ۷۵ درصدی را انجام می‌دهد، اخیرا مدعی شده وضعیت انجام واکسیناسیون و تعداد کشورهای مجری آن و نحوه اجرا حاکی از یک تعلل ۷ ساله تا رسیدن به پوشش ۷۵ درصدی در جهان است.

مدیر پژوهش سازمان نظام پزشکی در پایان خطاب به برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران توصیه کرد: دولت در اسرع وقت با شفاف سازی مبادی تامین واکسن خارجی و یا داخلی و ارائه جدول زمان بندی مشخص و محل تامین بودجه و همچنین دلایل انتخاب واکسن ها، به جامعه عمومی و تخصصی کشور آگاهی بخشی کند تا همگان بدانند که در کجای مبارزه ملی با اهریمن بیماری کووید۱۹ایستاده‌اند و قرار است ظرف چه مدت و به چه طریقی به چه سطحی از ایمنی برسند.