گاوخونی همچنان تشنه است

تالاب بین‌المللی و 47هزار هکتاری گاوخونی از حدود 20 سال پیش و از سال ۷۸ کم آب شد و روند خشک شدن آن به صورت تدریجی اما مستمر ادامه یافت و در کنار تالاب جازموریان به کانونی دیگر برای پخش گردوغبار در بخش مرکزی کشور و به‌ویژه استان‌های اصفهان و یزد و کرمان تبدیل شد؛ کانونی که هر‌روز خطر گسترش و آلایندگی‌اش بیشتر می‌شد. اما این روزها که مسؤولان استان‌های مختلف آمار آبگیری تالاب‌ها و رودخانه هایشان را می‌دهند، مسؤولان اصفهانی هم آماری از میزان آبگیری و احیای گاوخونی می‌دهند؛ آمارهایی اما متفاوت، برخی به 10 درصد آبگیری و برخی به 20 درصد اشاره می‌کنند. کشاورزان مناطق اطراف گاوخونی اما سخن دیگری دارند؛ زمین‌های آنها همچنان خشک است و مزارعشان تشنه.
هنوز برآورد دقیقی نشده
برای رسیدن به گاوخونی به شرق استان و 140 کیلومتری شهر اصفهان می‌رویم. مردم شهر ورزنه در شرق اصفهان این روزها نسبت به قبل شادترند، گرچه خوب می‌دانند شادی‌شان پایدار نخواهد بود. برای دیدن تالاب، یکی از اهالی آشنا به منطقه همراهی‌مان می‌کند. سیل و باران‌های اخیر ظاهرا در این منطقه اثر زیادی نداشته، چراکه تا چشم کار می‌کند همچنان کویر است و خشکی و البته در برخی نقاط دور، آبرفت‌ها کمی زمین را تر کرده‌اند که سایه آسمان و وزش نسیم روی آنها موج آبی‌رنگی می‌اندازد و کویر را جادویی تر می‌کند. با چشم نمی‌توان دریافت بارندگی‌های اخیر و بازگشایی زاینده‌رود چقدر حیات را به تالاب بازگردانده، اما رضا خلیلی ورزنه، دبیر انجمن دوستداران میراث‌ طبیعی ورزنه از معدود افرادی است که با جاری شدن زاینده‌رود و سیلاب‌های اخیر، گاوخونی را به طور کامل بازدید کرده و در خصوص میزان آبگیری تالاب به ما می‌گوید: از میزان آبگیری تالاب گاوخونی و وسعت آن، اطلاعات دقیقی نداریم و باید از طریق هلی‌شات فیلمبرداری صورت گیرد تا مشخص شود چقدر از فضای تالاب را آب فرا گرفته، اما در 14فروردین چاله گاوخونی را با ماشین سافاری طی کردیم و در مدت حدود ده ساعت از ورزنه به سمت کوه سیاه و شرق حرکت کرده و ضلع شمالی تالاب را پیمودیم و سپس ضلع شرقی، جنوبی و غربی و وسط تالاب به اندازه 216 کیلومتر پیمایش شد، اما در همه این پهنه خبر خاصی از آب و حیات نبود.
در عمیق ترین نقاط، فقط 2 متر
رودخانه بازچشمه انجیر که یک رودخانه خشک و به عنوان یک مسیل بوده نیز اکنون به واسطه بارش‌های اخیر به صورت یک منبع کوچک آبی درآمده و این در حالی است که تنها منبع تغذیه گاوخونی رودخانه زاینده‌رود است که رهاسازی آب آن در برخی نقاط باعث ایجاد مسیرهای کوچک مسیل‌شکلی شده که خیلی توان آب‌دهی ندارد.
گفته می‌شود، حداکثر عمق آب در گذشته و هنگام پرآبی تالاب، 10 متر بوده که به مرور به 5 متر و سپس نزدیک صفر کاهش یافته و این روزها با باز شدن مسیر زاینده‌رود و بارش‌ها دوباره به حدود 2 متر رسیده است. دبیر انجمن دوستداران میراث طبیعی ورزنه به جام‌جم می‌گوید: در یک برآورد کلی می‌توان گفت جریان آب از بالادست قطع است و آنچه جریان زاینده‌رود را زنده نگه داشته، بازچرخانی آب است؛ بازچرخانی‌ای که طی یک فرآیند مصرف کشاورز از آب، دوباره به گاوخونی برمی‌گردد و در لایه‌های زیرزمینی فرومی‌رود.
آسیب به حیات جانوری
در واقع گاوخونی با بارش‌های اخیر و باز شدن مسیر آب زاینده‌رود و وقوع سیلاب‌ها، فقط لب و گلویی تازه کرده و سیلاب اخیر، رودخانه را فقط شست‌و‌شو داده، چنان که در نزدیکی کوه سیاه ذره‌ای آب‌نما و در نزدیکی معدن نمک خارا را هم کمی آب گرفته که با قطع شدن آب رودخانه، همین اندک آب، تبخیر و مجدد خشکی در منطقه حاکم می‌شود.
فعال محیط زیستی ورزنه می‌گوید: از تاثیر همین اندک رها‌سازی آب اخیر، گونه‌های گیاهی سرسبز و علفی همچون گونه گیاهی از خانواده اسفناج‌ها، سالکورینا پرسیکا و اندومیکا که مقاوم به شوری هستند، اطراف کوه سیاه را با اولین رویش بهاری پر کرده، اما نکته بسیار نگران‌کننده پس از این حیات کوتاه گیاهان، آسیبی است که به گونه‌های جانوری همچون فلامینگوها، غازها و پرندگان مهاجر وارد می‌شود، چرا‌که حیات این پرندگان به حیات آب بسته است و هر جا آب باشد به آن مسیر مهاجرت می‌کنند، اما با خشکی مجدد و زودهنگام تالاب و پیش از ترک تالاب، مورد شکار شکارچیان قرار می‌گیرند که اخیرا برای جلوگیری از این اتفاق طرح حفاظت و پایش آنلاین و ایستگاه هیدرومتری محیط‌زیست نصب شده و منطقه این پرندگان مهاجر تحت نظر قرار گرفته است.
مزارع جان اندکی گرفتند
خلیلی درخصوص آخرین وضعیت کشاورزان منطقه شرق اصفهان هم می‌گوید: 176 میلیون متر مکعب حقابه زیست‌محیطی تالاب برآورد شده که در خوشبینانه‌ترین حالت، ده‌میلیون مترمکعب سیلاب دریافت کرده و بقیه این عدد را به تالاب بدهکاریم و با رهاسازی اندک آب در پایین‌دست شرق اصفهان بعد از چند سال، امسال به میزان کمی زمین زیر کشت رفته است.
در واقع کشاورزان شرق اصفهان بعد از اولویت آب شرب به ازای هر هزار متر زمین ده دقیقه سهم آب دارند و همچنان جیره‌بندی آب هستند و مشکلاتشان با این رهاسازی یک‌ماهه حل نخواهد شد.
باز هم خدا را شکر
به راه خود ادامه می‌دهیم تا به ورزنه برسیم. در مسیر، مزارع خشک به‌شدت به چشم می‌آید و توی ذوق می‌زند. کسی بالای سر این زمین‌ها نیست و همچنان بایر مانده‌اند. ظاهرا هیاهوی آب به این مزارع نرسیده است. کیلومترها دورتر، کشاورز تراکتور سواری کنار جاده هویدا می‌شود. نامش علی اظهری و به گفته خودش از میراب کشاورزان منطقه ورزنه است. ده هکتار زمین مشارکتی با پدر و برادران دارد که در آن گندم می‌کارند. با این‌که از وضعیت کار و مزارع خشکیده و بی‌آبی به‌شدت شاکی است، اما از باز شدن مجدد دریچه‌های سد زاینده‌رود و جریان روان آن راضی است و می‌گوید همین جریان یک ماهه زندگی را هرچند موقت به کشاورزان بازگرداند، گرچه فقط تعداد کمی از کشاورزان، آن هم تنها در بخش‌های کمی از زمین‌های خود توانسته‌اند کشت داشته باشند: «تقریبا 30 درصد زمین‌های کشاورزان زیر کشت رفته و مثلا کسی که یک زمین ده هکتاری دارد توانسته یک هکتار زیر کشت ببرد، اما 9 هکتار زمینش همچنان بدون کشت مانده است.»

حقابه کشاورزان برای کشت پاییزه تا 20 خرداد ادامه دارد
دریچه‌های سد زاینده رود نوروز امسال و به درخواست سازمان میراث فرهنگی و برای جلب نظر گردشگران باز شد و قرار بود پس از تعطیلات بسته شود، اما بارش‌های بسیار و وقوع سیلاب در کشور، مانع از بسته شدن دریچه‌های سد و توقف جریان زاینده رود شد، با این حال حسن ساسانی، معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای اصفهان می‌گوید: خروجی از سد زاینده‌رود هم اکنون درحداقل ممکن و در حدود ده مترمکعب بر ثانیه است. به گفته وی، درواقع این بارش‌های خوب ماه گذشته در حوضه زاینده‌رود بوده که باعث افزایش آورد میان حوضه‌ای و دبی آب جاری در رودخانه زاینده‌رود شده است. ساسانی با بیان این‌که برای آبیاری کشت کشاورزان شرق و غرب اصفهان هشتم بهمن‌ ۹۷ به مدت 20 روز خروجی از سد زاینده‌رود افزایش یافت و آب تحویل کشاورزان شد، می‌افزاید: افزایش خروجی آب از سد زاینده‌رود برای تحویل نوبت دوم حقابه کشاورزی اصفهان برای ادامه کشت پاییزه تا بیستم خرداد ادامه خواهد یافت.

موثرترین راه برای بازگشت حیات به گاوخونی
سرپرست معاونت نظارت پایش حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان در خصوص میزان آبگیری تالاب بین‌المللی گاوخونی و برخی از آمارهای مختلف منتشر شده درباره احیای این تالاب به جام‌جم می‌گوید: بارش‌های فروردین‌ 98 کمک موثری در جهت جلوگیری از خشکیدگی کامل گاوخونی کرده، از این رو لازمه احیای تالابی که 47 هزار هکتار وسعت داشته و بیش از 15 سال خشک بوده و حقآبه‌ای دریافت نکرده، استمرار جریان پایدار آب در طول رودخانه تا تالاب است، که با توجه به شرایط اقلیمی گرم و خشک منطقه، فقط تخصیص حقابه زیست‌محیطی می‌تواند شرایط پایدار و حیات مجدد را برای چنین اکوسیستم تالابی در پی داشته باشد. حسین اکبری می‌افزاید: اگر چه بسیاری از تالاب‌های کشور از بارش‌های اخیر سیراب شدند، اما تالاب گاوخونی به عنوان یکی از شناخته شده‌ترین تالاب‌های بین المللی ثبت شده در کنوانسیون رامسر، طبق پایش‌های میدانی کمی و کیفی موجود و نیز تحلیل تصاویر ماهواره‌ای و استفاده از داده‌های مبتنی بر حداقل ابزار و تجهیزات اندازه‌گیری موجود پس از بارندگی‌های فروردین سال جاری، نزدیک به 10 درصد آبگیری و 90 درصد آن همچنان با خشکی مواجه است. به گفته وی، در حالی که بارش‌های اخیر سیلابی خوشبختانه موجبات پیشگیری از فاجعه تبدیل شدن گاوخونی به کانون گرد و غبار، تغذیه منابع زیر زمینی مسیر رودخانه، افزایش نسبی رطوبت لایه‌های زیرین تالاب، ورود گونه‌هایی از پرندگان مهاجر و همچنین حضور تعداد قابل توجهی از طبیعت گردان در منطقه را به دنبال داشته است، اما نکته مهم این است که در صورت عدم تامین حقآبه و استمرار آن، این فرصت ایجاد شده موقت و کوتاه مدت خواهد بود .
اکبری معتقد است موثرترین و پایدارترین راهکار برای بازگشت حیات مستمر و احیای تنوع زیستی جانوری و گیاهی این زیست‌بوم کم‌نظیر و ارزشمند، تسریع در تصویب نهایی و اجرایی شدن «برنامه جامع مدیریت زیست‌بومی تالاب بین‌المللی گاوخونی» است؛ برنامه‌ای که حاصل کار جمعی و کارشناسی تمام ذی‌نفعان شامل نمایندگان دستگاه‌های اجرایی و نظارتی مربوط، جوامع محلی، حقآبه‌داران، اعضای سازمان‌های مردم نهاد محیط زیستی و دانشگاهیان و دربرگیرنده ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و تصمیم سازی‌های مرتبط است.
چند روز پیش منصور شیشه فروش، مدیرکل ستاد بحران استان اصفهان گفته بود در حال حاضر ۲۰ درصد تالاب گاوخونی آبگیری شده و همین میزان هم در حال فرونشستن است.

نفیسه راهداری

ایران