خشــــــکســــــالی ادامه دارد...

حالا که باران باریده و زمین‌های خشک پس از سال‌ها سیراب شده‌اند، بسیاری از مدیران و مردم محلی می‌گویند: «خوشبختانه دوره خشکسالی کشور تمام شده و وارد ترسالی شده‌ایم.» اما آیا مطالعات علمی نیز این گزاره را تأیید می‌کند و اقلیم‌شناسان هم همین نظر را دارند؟
وارد دوره ترسالی شده‌ایم؟!
در چند سال اخیر کارشناسان حوزه اقلیم‌شناسی و منابع آبی هشدارهای زیادی را مبنی بر ورود کشور به دوره خشکسالی بلندمدت داده بودند. هشدارها حاکی از این است که اگر در شرایط کنونی به فکر مدیریت منابع آبی کشور نباشیم، به زودی شاهد کمبود آب برای مصارف کشاورزی و حتی خانگی خواهیم بود. اما این روزها ما شاهد دست به دست شدن پیام‌هایی در شبکه‌های مجازی مبنی بر پایان یافتن دوران خشکسالی کشور و ورود به دوره ترسالی بوده‌ایم.
دکتر حسین عساکره، استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه زنجان در خصوص این شایعه به جام‌جم می‌گوید: «شرایط آب‌وهوایی به صورت مداوم تحت‌تاثیر عوامل گوناگون دچار تغییرات موقت می‌شود. هواشناسی نیز به معنی بررسی این تغییرات و پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت روزانه، هفتگی، ماهانه یا حتی فصلی شرایط آب‌وهوایی است، اما واژه‌ای که نشان‌دهنده تغییرات بلندمدت آب‌وهوایی یک منطقه باشد، اقلیم نامیده می‌شود. یکی از دلایل شکل‌گیری این ذهنیت نادرست در افکار عمومی، نگاه کوتاه‌مدت به ویژگی‌های اقلیمی مانند خشکسالی یا ترسالی است. اقلیم منطقه به سادگی دستخوش تغییرات نخواهد شد و روندی بلندمدت برای تغییر نیاز خواهد داشت.» وی در ادامه تاکید می‌کند: «یک روز، یک هفته یا حتی یک سال پر بارش را نمی‌توان به حساب پایان خشکسالی در نظر گرفت. اگرچه این تغییرات ناگهانی می‌تواند تاثیرگرفته از شرایط اقلیمی باشد، اما نمی‌توان آن را به تنهایی نشانه ترسالی یا خشکسالی آینده در نظر گرفت. پیش‌بینی در این خصوص به مطالعات وسیع‌تری نیاز خواهد داشت.»
صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی نیز در این خصوص تاکید می‌کند: «پیش‌بینی اقلیم نمی‌تواند بر اساس پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت آب‌وهوایی شکل بگیرد. بلکه برای بررسی تحول در اقلیم، روند تغییرات آب‌وهوایی در بازه‌های طولانی‌مدت چند ساله مورد مطالعه قرار می‌گیرند. این بررسی‌ها در مورد اقلیم کشور ما حاکی از آن است که برآیند آب‌وهوایی ما تا سال 1479/2100 افزایش دما بیش از دو برابر میانگین جهانی و افزایش خشکی خواهد بود. بنابراین اگر در این بازه چند سال تر نیز به صورت پراکنده داشته باشیم باز هم اقلیم کشور به سمت خشکی خواهد رفت. بنابراین نباید تحت تاثیر بارش‌های موقت از آمادگی و مدیریت منابع آبی برای سال‌های خشکی غافل شویم.»
ابرهای پربارش از کجا آمدند؟
به گفته استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه زنجان بر اساس نقشه‌های هواشناسی، منشأ اصلی بارش‌های اخیر در کشور همبستگی رطوبت از منابع گوناگون از دریای سرخ و مدیترانه و سیاه تا خلیج‌فارس بوده است. از سوی دیگر، وجود جریان‌های سریع هوایی همسو در لایه‌های بالاتر جو که رودباد نامیده می‌شود نیز در هدایت این حجم از رطوبت به کشور تاثیرگذار بوده است. دکتر عساکره تصریح می‌کند: «البته میزان رطوبت پس از ورود این جریانات جوی به کشور چندین برابر می‌شود که علت‌یابی آن نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد. وی می‌افزاید: پیش از این نیز در کشور شاهد همبستگی‌های اینچنینی جوی بوده‌ایم. اما این حجم از بارش در اثر چنین جریاناتی و تخریب‌های متعاقب آن بی‌سابقه بوده است. البته بی‌شک تغییرات محیطی و دستکاری‌های انسانی در طبیعت که در سال‌های اخیر نیز به شدت افزایش یافته در ایجاد اثرات مخرب این بارش‌ها بی‌تاثیر نبوده است.
از دیگر گمانه‌زنی‌هایی که این روزها شاهد آن بوده‌ایم، دستکاری‌های جهت‌دهی شده دشمنان کشور در طبیعت برای وارد آوردن خسارات غیرقابل جبران به کشورمان است. دکتر عساکره با اشاره به بررسی‌ها و مطالعاتی که در این زمینه داشته توضیح می‌دهد: چنین کارهایی بر اساس مطالعات نظری نیاز به سازوکاری بسیار عظیم و دقیق دارد که با توجه به دستاوردهای فناورانه بشر تاکنون امکان آن فراهم نشده است. اگرچه این کار در آینده‌ای نه چندان دور محتمل به نظر می‌رسد، اما براساس مطالعاتی که داشتیم هنوز شاهدی برای تأیید این فرضیه پیدا نکرده‌ایم.
یکی دیگر از موضوعاتی که ممکن است این روزها به گوش‌تان رسیده باشد، تاثیر تغییرات اقلیمی کره زمین بر جریان‌های آبی اقیانوس آرام است که موجب تغییرات وسیع و دور از انتظار اقلیمی در بخش‌های مختلف کره زمین شده است که بارش‌های اخیر نیز از جمله همین اثرات بوده و از این پس نیز باید منتظر بارش‌های شدید اینچنینی و ترسالی در سال‌های آتی باشیم. دکتر ضیائیان با تاکید بر اهمیت تغییر اقلیم در کره زمین تصریح می‌کند: از سال 2015 هیات بین‌المللی تغییر اقلیم کره زمین تحت عنوان آی‌پی‌سی‌سی (IPCC) شکل گرفته و دانشمندان حاضر در این هیات هشدارهای زیادی را در مورد اثرات این تغییر اقلیم داده‌اند. از جمله مشکلات این تغییر اقلیم ناهنجاری‌های غیرقابل انتظار در نقاط مختلف کره زمین است. اما در خصوص بارش‌های اخیر هنوز نیاز به بررسی‌های بیشتری برای نسبت دادن آنها به دورپیوندهای جریانات اقیانوس آرام داریم. زیرا این جریانات عموما روی بارش‌های پاییزه کشور ما تاثیرگذار هستند، نه بارش‌های بهاری. دکتر عساکره نیز در این خصوص نظر مشابهی دارد و نتیجه‌گیری در خصوص اثرگذاری این جریانات اقیانوسی بر بارش‌های اخیر را نیازمند مطالعات بیشتر می‌داند.
لزوم توجه به توسعه پایدار شهری
دکتر صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی خشکسالی معتقد است برای پیش‌بینی‌های طولانی مدت، ارائه کمیت برای بارش‌ها عملا امکان‌پذیر نخواهد بود و هرچه مدت زمان پیش‌بینی افزایش یابد، میزان دقت هم کاهش خواهد یافت. وی در ادامه می‌افزاید: سال آبی در کشور ما با توجه به الگوهای کشت از مهر آغاز می‌شود و شهریور سال بعد پایان می‌یابد. پیش‌بینی با دقت مناسب در خصوص هر سال آبی در ماه‌های مرداد و شهریور انجام می‌شود. پیش‌بینی آب‌وهوا برای دوره‌های طولانی چند ساله عملا خیلی دقیق نخواهد بود. اما نکاتی که در حال حاضر باید حتما مد نظر قرار بگیرد، همبستگی جهانی در خصوص کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و همچنین تطابق با تغییرات اقلیمی است. باید از این پس خود را برای ناهنجاری‌های مختلف طبیعت آماده کنیم. برای توسعه پایدار شهری باید حتما به پیشینه اقلیمی منطقه توجه شود و بر اساس شرایط چند سال اخیر شهرها را در مناطق حساس توسعه نداد. همچنین باید با نگاهی به روند تغییرات اقلیمی منطقه، آینده را نیز تا حدی پیش‌بینی و بر اساس آن اقدام به شهرسازی کرد.
دکتر یوسفعلی عابدینی، عضو هیات علمی دانشگاه زنجان با اشاره به سوابق جوی در دهه‌های گذشته تصریح می‌کند: بارش‌های اخیر بر خلاف تصور بسیاری از افراد کاملا طبیعی بوده است. کشور ما در سال‌های دورتر نیز سابقه رویارویی با چنین بارش‌هایی را داشته است. مشکل اصلی در خصوص بارش‌های اخیر، دخالت‌های انسان در طبیعت بوده که به تشدید ویرانی‌های سیلاب منجر شده است. شاید اگر ساخت‌وسازی در حریم رودخانه‌ها و آب‌روهای طبیعی وجود نداشت یا با این شدت پوشش‌های گیاهی را از بین نمی‌بردیم شاهد این میزان از خسارت نبودیم.
استاد اقلیم‌شناس دانشگاه زنجان نیز با تاکید بر امکانات مورد نیاز برای پیش‌بینی‌ دقیق شرایط جوی بلندمدت‌تر می‌افزاید: در بسیاری از کشورها در حال حاضر پیش‌بینی‌های هواشناسی به صورت فصلی و حتی سالانه صورت می‌گیرد. از آنجا که این پیش‌بینی‌ها برای بلندمدت نیاز به داده‌های گسترده‌تری دارد، در شرایط کنونی ایران که با سوگیری‌های خصمانه کشورهای غربی روبه‌رو هستیم، دسترسی به منابع اطلاعاتی گسترده تا حد زیادی با مشکل روبه‌رو شده است.
دکتر عساکره مهم‌ترین نکته برای رویارویی با پدیده‌های مشابه را مدیریت علمی و عملکرد کارشناسی شده پیش، هنگام و پس از هربلای طبیعی می‌داند و می‌افزاید: مهم‌ترین راهکار بلندمدتی که مسؤولان کشور برای پیشگیری از آسیب‌ بر اثر بلایای طبیعی باید به آن توجه کنند استفاده از نیروهای متخصص دانشگاهی برای برنامه‌ریزی‌های بلندمدت توسعه شهری است. یکی از مهم‌ترین معضلاتی که در بارش اخیر با آن روبه‌رو شدیم، ساخت‌وسازهای غیراصولی و توسعه شهری بر اساس شرایط کوتاه‌مدت جوی بوده است. این در حالی است که در توسعه پایدار باید شرایط اقلیمی بلندمدت مورد توجه قرار بگیرد. طبیعت رام شده نیست و هیچ‌گاه برای رفتارهای خود از پیش هشدار نمی‌دهد. بنابراین باید از تجربیات خود برای رویارویی با حوادث طبیعی آینده درس بگیریم.

سدهای لبریز تا چه حد نیازهای آبی را برطرف می‌کند؟

بارش‌های اخیر در بخش‌های غربی و جنوب غربی کشور موجب افزایش چشمگیر ذخیره‌های آبی سدهای کشور در این بخش‌ها شده که شاید تا پیش از این بارش‌ها به آرزویی برای این مناطق مبدل شده بود. اما این سدهای پر آب تا چه حد می‌تواند نیازهای آبی کشور را برطرف کند؟ دکتر عساکره در این خصوص تصریح می‌کند: بارش‌های اخیر به صورت متمرکز فقط بخش‌های غربی و قسمتی از شمال کشور را درگیر کرده است. با این که حجم زیادی از این بارش‌ها هدر رفت و خرابی‌های شدیدی به بار آورد، بخشی از آن ذخیره شد و در این مناطق سدها کاملا پر آب شده‌اند. اما این ذخایر فقط در غرب کشور هستند و با توجه به نبود زیرساخت‌های مورد نیاز برای انتقال آب از این نواحی به بخش‌های مرکزی و شرقی کشور نمی‌توان از منابع موجود برای رفع نیاز آبی سایر نقاط کشور استفاده کرد. از سوی دیگر در این مناطق به دلیل سیلاب‌های جاری شده، بسیاری از زمین‌های زراعی زیر آب رفته و غرقاب شده‌اند و این موضوع موجب تخریب کشتزارهای وسیعی در ناحیه غرب و جنوب غرب شده که عملا مهم‌ترین مصرف کننده آب بوده‌ است. ضرری که سیل از لحاظ اقتصادی برای کشاورزان داشته به مراتب بیشتر از ضرر خشکسالی و کم‌آبی است. بنابراین اگرچه در حال حاضر ذخیره خوبی پشت سدها داریم، اما عملا امکانی برای بهره‌برداری مناسب از این ذخایر وجود ندارد.
به عقیده رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی، با توجه به این که عمده روش ذخیره‌سازی در کشور ما به هرصورت سطحی است و از سویی دیگر شرایط جغرافیایی کشور به گونه‌ای است که با میزان تابش شدید خورشید روبه‌رو خواهیم بود، ممکن است حجم زیادی از این ذخایر آبی تشکیل شده تبخیر شود. دکتر ضیائیان در ادامه می‌افزاید: در حال حاضر شاید یکی از بهترین راهکارهای ذخیره‌سازی، انتقال آب‌های سطحی به ذخیره‌های زیرزمینی و توسعه آبخوان‌هاست. افزایش منابع زیرزمینی آبی موجب افزایش پایداری این ذخایر خواهد شد.

عسل اخویان طهرانی

دانش