ماشین رسانه‌ای چراغ خاموش آل‌سعود

یکی از نمونه تلاش‌های رسانه‌ای بن سلمان افتتاح یک مرکز ارتباطات و رسانه در ریاض است که یکشنبه هفته گذشته در حضور وزیر خارجه عربستان عادل الجبیر صورت گرفت.

این مرکز با هدف بهبود تصویر عربستان و حمایت از سیاست‌های این کشور اقدام به بررسی و تحلیل محتوای منتشر شده درخصوص عربستان، تولید محتوای دیجیتال و انتشار آنها در شبکه‌های اجتماعی به 22 زبان می‌کند. این دومین مرکزی است که از زمان روی کار آمدن ملک سلمان برای مدیریت فضای مجازی تاسیس می‌شود. پیش از این رهبران عربستان یک مرکز شبکه‌های اجتماعی ایجاد کرده بودند که با شناسایی چهره‌های مخالف سیاست‌های عربستان هجمه‌های توییتری سنگین را علیه آنها سازماندهی می‌کرد. شدت این حملات بخصوص بعد از شروع بحران قطر توسط سعودی‌ها به حدی پیش رفت که کاربران فضای مجازی به آنها لقب مگس‌های سایبری دادند.

دلارهای نفتی برای خرید نفوذ رسانه‌ای

در یک اقدام جدیدتر، هفته پیش سعودی‌ها قراردادی با روزنامه انگلیسی ایندیپندنت منعقد کردند تا چهار وب سایت خبری به زبان‌های عربی،‌ ترکی، اردو و فارسی تاسیس کنند. این پروژه که توسط گروه تحقیقات و بازاریابی سعودی یا SRMG ، بزرگ‌ترین شرکت انتشاراتی در غرب آسیا هدایت می‌شود هدفش کنترل ۱۵ روزنامه، هفته‌نامه، ماهنامه و مجله است که در کل افکار عمومی کشورهای خاورمیانه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد‌. از جمله روزنامه‌های عرب نیوز و الشرق الاوسط که هر دو به سیاست‌های سعودی پایبند هستند. گرچه این گروه رسانه‌ای به طور مستقیم وابسته به عربستان نیست، اما بخش زیادی از سهام آن تحت مالکیت شاهزاده سعودی ولید بن طلال است و روسای آن روابط نزدیکی با حکومت عربستان دارند.

محتوای این وب سایت‌ها توسط خبرنگاران سعودی تامین می‌شود و سهم ایندیپندنت تنها مقالات ترجمه شده از بخش انگلیسی آن است. این یعنی ایندیپندنت عملا اجازه استفاده از برند خود را فروخته است نه خود را. جالب است که این روزنامه چپگرا جزو معدود رسانه‌های غربی بود که صریحا به انتقاد از سیاست‌های عربستان بخصوص در بحران یمن می‌پرداخت و افرادی چون رابرت فیسک، روزنامه‌نگار مشهور که شدیدا مخالف عربستان است در آن قلم می‌زنند. اما در خبرها آمده بود سال گذشته یک تاجر سعودی به نام سلطان محمد عبدالجلایل حدود 30 درصد از سهام ایندیپندنت را خریداری کرد.

احتمالا سعودی‌ها با این قراردادها می‌خواهند با یک تیر دو نشان بزنند. اول این‌که انتقادات این رسانه از عربستان را متوقف کنند و دوم این‌که از اعتبار یک رسانه معروف برای ضربه زدن به رقبای خود استفاده کنند. گرچه ایندیپندنتی‌ها می‌گویند سیاست رسانه‌شان تحت تاثیر این معامله قرار نخواهد گرفت، اما بعید نیست وضعیت وانفسای اقتصادی رسانه‌ها که ایندیپندنت را سال 2016 مجبور کرد نسخه چاپی خود را حذف کند باعث شده باشد این روزنامه از عنوان پر طمطراق مستقل فاصله بگیرد.

این نخستین بار نیست که سعودی‌ها تلاش می‌کنند رسانه‌های برجسته غربی را به خدمت خود در بیاورند. همین گروه SRMG در سپتامبر۲۰۱۷، قراردادی با شبکه آمریکایی بلومبرگ امضا کرد که بر اساس آن، یک شبکه، رادیو و سایت تحت عنوان بلومبرگ عربی تاسیس می‌شود. علاوه بر این، شبکه مزبور، مجله بلومبرگ بیزنس‌ویک را هم به زبان عربی منتشر خواهد کرد. همانند وب‌سایت‌های چندزبانه ایندیپندنت، مالکیت شبکه عربی بلومبرگ در اختیار گروه سعودی خواهد بود.

احتمالا سرنوشت این شبکه‌ها مانند اسکای نیوز عربی می‌شود. در سال ۲۰۱۲، شرکت سرمایه‌گذاری رسانه‌ای ابوظبی قراردادی با موسسه بریتانیایی اسکای نیوز منعقد کرد که براساس آن شبکه اسکای نیوزعربی متولد شود. این رسانه تماما از سیاست‌های امارات پیروی می‌کند و تلاش کرده رقیبی برای الجزیره و العربیه باشد.

سعودی‌ها میان دو راهی تاسیس یا خرید رسانه

حکام سعودی از دهه‌ها پیش متوجه نگرش منفی جهان به خود بوده و اهمیت سرمایه‌گذاری در حوزه رسانه را فهمیده‌اند. آنها دراین وادی دو راه در پیش گرفته‌اند: راه مستقیم یعنی تاسیس رسانه تحت مالکیت خود و راه غیرمستقیم یعنی خرید رسانه‌های موجود یا به اصطلاح نمک‌گیر کردن آنها. برای مثال روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی سال ۱۹۹۲ به تلاش‌های غیرمستقیم عربستان در دهه ۱۹۸۰ جهت سیطره بر رسانه‌های خاورمیانه‌ای و اروپایی اشاره کرد و نوشت عربستان در این راه ده‌ها میلیون دلار هزینه کرده است. در همان سال یعنی ۱۹۹۲، شرکت بریتانیایی MBC که مالک آن ولید الابراهیم، برادر ملک فهد است خبرگزاری یونایتد پرس را به قیمت حدود چهار میلیون دلار خریداری کرد. از نمونه‌های جدیدتر خرید رسانه‌ها می‌توان به اقدام شاهزاده ولید بن طلال بن عبدالعزیز در سال 2012 برای خرید 300میلیون دلاری از سهام توییتر اشاره کرد که وی را به دومین سهامدار عمده این رسانه اجتماعی تبدیل کرد.

همزمان با این تلاش‌ها، سعودی‌ها رسانه‌های متعددی به زبان عربی تاسیس کرده بودند که برای میلیون‌ها مخاطب در کشورهای عرب، محتوا تولید می‌کردند، از جمله روزنامه‌های الشرق الاوسط، الوطن و مجله المجله. با تاسیس شبکه الجزیره توسط قطری‌ها در سال 1995، توان رسانه‌ای مستقیم سعودی‌ها به طور جدی به چالش کشیده شد. آنها متوجه شدند که دیگر رسانه‌های سنتی نمی‌توانند به کمک آنها بیاید و به همین خاطر دست به تاسیس رسانه‌های فرامنطقه‌ای جدید از جمله العربیه زدند تا قافله را در عرصه رسانه نبازند.

اما با وجود تلاش بسیار و صرف مقادیر انبوه پول، رسانه‌های سعودی‌ها از محبوبیت و تاثیرگذاری چندانی در میان کشورهای عربی برخوردار نیستند. شاید به همین دلیل است که سعودی‌ها اکنون به اقدامات غیرمستقیم خود چون حضور در شبکه‌های اجتماعی و خرید رسانه‌های غربی شدت داده‌اند. ظاهرا سعودی‌ها متوجه شده‌اند این دسته اقدامات راهی ساده‌تر برای افزایش نفوذ آنها در افکار عمومی جهان است.

در سال 2015، اسنادی که از منابع دیپلماتیک سعودی درز کرد که نشان می‌داد عربستان دیپلماسی دسته چک را با هدف مثبت‌تر ساختن پوشش رسانه‌های اروپا، خاورمیانه و آفریقا از تحولات عربستان و نقش آن در جهان را دنبال می‌کند. براساس این طرح، سعودی‌ها رسانه‌های در حال ورشستگی را می‌خرند، به رسانه‌ها کمک مالی می‌کنند، اشتراک آنها را می‌خرند و آنها را برای سفر مجانی به عربستان دعوت می‌کنند.

توجه به رسانه در عین بی‌اعتقادی به آن

البته اینها در حالی است که حکام سعودی از دیرباز به کارکرد اصلی رسانه‌ها که به رکن چهارم دموکراسی مشهور هستند اعتقاد چندانی نداشته‌اند و به همین دلیل وجود رسانه‌های مستقل را در کشور خود بر نمی‌تافتند. ظاهرا رسانه از دیدگاه سعودی‌ها ابزاری برای تثبیت پایه‌های حکومت است نه وسیله‌ای برای آگاه ساختن جهانیان از حقایق. براساس گزارش سازمان خبرنگاران بدون مرز، عربستان سعودی در سال 2017 در رتبه‌بندی آزادی رسانه‌ها در میان 180 کشور در رتبه 169 قرار داشت‌. براساس گزارش این سازمان، عربستان هیچ رسانه مستقلی ندارد و سطح خود‌سانسوری در این کشور بسیار بالاست. نکته جالب توجه این است که براساس گزارش این سازمان، روی کار آمدن محمد بن سلمان که مدام شعار اصلاح سر می‌دهد نیز بهبود در وضعیت رسانه‌های عربستان به وجود نیاورده است .

اما آیا این سیاست عربستان برای اجیر کردن رسانه‌ها و خرید نفوذ غیرمستقیم رسانه‌ای کارگر خواهد افتاد؟ آیا سرنوشت ماشین رسانه‌ای گران قیمت و پنهانکار عربستان نیز به سرنوشت ماشین جنگی آن دچار می‌شود که در باتلاق یمن گرفتار شده است؟ زمان به این سوال پاسخ خواهد داد.

علیرضا هاشمی

بین‌الملل