زلزله هنوز منتظر غفلت ماست!

تا به حال به این مساله فکر کرده اید که زلزله فی نفسه حادثه خطرناکی نیست و فقط به دلیل ساخته های دست ما تا این حد می تواند ویرانگر باشد؛

کد خبر: ۱۰۶۳۴۴

فکر کنید وقتی زلزله بیاید که شما در یک بیابان لایتناهی ایستاده اید، کوچکترین خسارتی به شما وارد نمی شود!
بسیاری از کارشناسان زمین لرزه ، وقتی صحبت از زلزله تهران می شود، به یاد ساخت و سازها و خانه هایی می افتند که یک شبه و بدون هیچ گونه طرح و نقشه درست و حسابی بالا می روند. شما به یاد چه می افتید؛ نکند چمدان هایی را که برای روز زلزله بسته بودید و یک جایی نزدیک در خروجی قرار داده بودید جمع شده اند؛! جعبه کمکهای اولیه ، چند دست لباس و پتو! شما هم زلزله را فراموش کرده اید؛ اما زلزله هر لحظه منتظر فرصت است تا ما و خانه هامان را در این کلانشهر آلوده ببلعد، حتی اگر ما و شما زلزله را فراموش کنیم ، مسوولان که نباید از یاد ببرند. همه ما منتظر یک تلنگر دیگر هستیم ؛ یک تلنگر به وسعت ویرانی پایتخت تا به جای پیشگیری ، ناله و زاری کنیم؛ علاوه بر مطالعات آماری می توان زلزله تهران را از دیدگاه مدل سازی گسلهای اطراف شهر هم دید. دکتر مهدی زارع ، مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشکده زلزله شناسی می گوید: «خوشبختانه درخصوص زلزله تهران زیاد کار شده است.
از نظر لرزه خیزی ، تهران بسیار لرزه خیز است و حدس زده می شود که اولین زلزله در تهران 4000 سال پیش از میلاد مسیح در شهرری اتفاق افتاده باشد. حدود سال 700 تا 800 میلادی هم چند زلزله تاریخی رخ داد و اتفاقا از بخت بد تهرانی ها همان موقع چند اتفاق دیگر هم افتاد، حمله مغول ها در حدود سالهای 1100 تا 1200 میلادی یکی از این حوادث بود یعنی در مقطعی تهران یا همان منطقه ری ، مورد هجوم مغول ها و زلزله قرار می گیرد. اما به لحاظ موقعیت استراتژیک آن شهر دوباره بر پا می شود و در حدود 200 سال پیش هم که تهران به عنوان پایتخت انتخاب می شود.»

گسل های فعال

از نظر زلزله در تهران 3 مساله مهم داریم یکی گسلی در جنوب تهران که از ایوانکی در شمال گرمسار شروع می شود تا به بی بی شهربانو یعنی همان منطقه افسریه می رسد و یک گسلی که در شمال تهران از کرج شروع شده و به لواسانات می رسد. دکتر زارع در مورد فعالیت این گسلها می گوید: «در مورد گسل جنوب تهران همه شواهدی که مربوط به فعال بودن یعنی خرد شدگی و نظایر آن است دیده می شود. اما در گسل ایوانکی مساله بسیار مهمی وجود دارد و آن این که از حدود 200 سال سال پیش هیچ زلزله مهمی در آن اتفاق نیفتاده است و عملا زلزله تاریخی و مهمی که قابل انتساب به گسل شمال تهران باشد، دیده نشده است.» این یعنی: زلزله هنوز هم در کمین است. اما کارشناسان مرکز زلزله شناسی تاکنون چه کرده اند؛ دکتر زارع می گوید: «کاری که چندین سال قبل انجام شد، این بود که منطقه تهران در نظر گرفته شد و با یک کار آماری به این نتیجه رسیدند که دوره بازگشت زلزله تهران 158 ساله است. الان می شود با جرات بالایی گفت که چه زلزله هایی در گسل شمال و جنوبی تهران با چه عمق و چه بزرگی و با چه دوره بازگشتی واقع خواهد شد.

گسل های تهران و حرکت ها

همه ما می خواهیم بدانیم اگر زلزله ای شهر تهران را بلرزاند، چه قسمتهایی بیشتر آسیب می بینند و ما می توانیم به کجاها پناه ببریم تا از خطرات پس لرزه ها در امان باشیم. هر چند هیچ کارشناسی نمی تواند پاسخ صریح و قاطعی به این سوال بدهد، اما بد نیست بدانیم که تهران در قسمت کوهپایه ای اش با دو فرونشست و سه رشته بلندی مواجه است.
بلندی های سعادت آباد و شمیران و دزاشیب توسط گسل نیاوران روی فرونشست اوین تجریش رانده شده است. بلندی های امانیه ، الهیه و فرمانیه توسط گسل محمودیه از شمال روی فرونشست های اوین تجریش و نیاوران قرار گرفته اند.
این تپه ها از سمت جنوب روی فرونشست داوودیه قرار می گیرند و بلندی های طرشت و عباس آباد از سمت شمال به وسیله گسل داوودیه بر روی فرونشست داوودیه رانده شده اند و در سطح دشت تهران تاری با فرونشست های بزرگ ری مواجه هستیم که در آن گسلهای معروف ری و کهریزک قرار دارد. گسلهای فرعی بسیار زیادی در سطح شهر تهران موجود هستند مانند نارمک ، شادآباد، داوودیه ، عباس آباد و...

آسیب های تهران از زلزله

فقط برای چند لحظه ، چشمان خود را ببندید و شهر تهران را بعد از زلزله تصور کنید ؛ ساختمان های مسکونی ، تجاری و اداری ریزش کرده اند، لوله های آب و گاز قطع و خراب شده اند، شبکه برق قطع شده و راهها و پلها خراب و مسدود شده اند. تازه این در خوشبینانه ترین حالت است. چه بسا حوادث آتش سوزی و انفجار هم داشته باشیم. به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی تهران ، خاک زیر پی سازه ها حرکت خواهد کرد. حتی اگر بتوانیم طبق برنامه های از پیش تعیین شده جلوی خرابی سازه ها بر اثر نیروی افقی زلزله را بگیریم ، باز هم در خاکهای ماسه ای و آبرفتی که قسمت اعظم خاک تهران را تشکیل می دهند. این لایه حالت خمیری به خود خواهد گرفت ، بخصوص در قسمتهای جنوبی تر شهر این فاجعه اسفناک تر خواهد بود ؛ چرا که به علت تراکم بالای جمعیت و همین طور نبود شبکه فاضلاب و بالا بودن سطح آب زیرزمینی ساختمان ها بر اثر زلزله تخریب نمی شوند، بلکه کاملا واژگون خواهند شد. یکی دیگر از عوامل تخریب سازه ها در تهران احداث سازه ها در شیبهای بسیار زیاد است و همچنین احداث ساختمان ها در لبه شیروانی ها بخصوص در نواحی شمالی شهر که خطر لغزش زمین و سنگ ریزش را هم خواهد داشت ، به طوری که خاک در زیر ساختمان ، حرکت در می آید و زیر ساختمان می لغزد.

پیش بینی ممکن است؛

پیش بینی با در نظر گرفتن احتمال یک کار علمی است. دکتر زارع اضافه می کند: «یکی از این روشها نمونه برداری و تعیین سن وقوع زلزله برای تشخیص دوره بازگشت زمین لرزه است. اگر در پروسه زمانی تا 15 هزار سال گذشته زلزله ای به دلیل فعالیت گسل موردنظر، رخ داده باشد، در مواردی نشسته ها یا رسوبات سطحی آبرفتی جوان روی آن گسل جمع می شوند و امکان نمونه برداری و تعیین سن زمان وقوع زلزله میسر است. گسلهایی که در این دوره زمین شناسی فعالیت کرده باشند، گسل فعال شناخته می شوند، بخشی از این گسلهای فعال که تاریخچه فعالیت آنها مربوط به 3 هزار سال اخیر است براساس تاریخ تمدن در منطقه فلات ایران به وقوع پیوسته و فعالیت آنها را می توان با مطالعه کتابهایی مثل تاریخ زمین لرزه های ایران مشخص کرد.

پلیت های زلزله ساز

در ایران دو پلیت عظیم اوراسیا (توران) و عربی که در جنوب غربی کشور است وجود دارد. پلیت عربی با سرعت 3 سانتی متر در سال به پلیت توران فشار می آورد و این فشارها به ایران مرکزی انتقال می یابد و سبب می شود ایران به مرور زمان فشرده و کوتاه تر شود. این فشردگی ها به البرز، کوههای مکران ، کوههای زاگرس و کپه داغ در شمال شرق ایران فشار می آورد و آنها را پخش می کند. در جنوب ایران پوسته زمین تقریبا 2 سانتی متر و در شمال ، 5 میلی متر در سال حرکت می کند و این کوتاه شدگی سبب می شود بالا آمادگی های + هم در کشور به وجود آید. این فشارها باعث می شود زمین در قسمتهای مختلفی بشکند و گسلهایی ایجاد شود و در نهایت پس از چند سال که گاهی تا 100 سال هم می رسد انرژی این گسلها به شکل زلزله آزاد شود. به گفته دکتر یحیی جمور، مدیرکل نقشه برداری زمینی سازمان نقشه برداری کشور ایران در گذشته های بسیار دور به شکل الان نبوده و بر اثر حرکت همگرایی میان 2 صفحه اوراسیا در شمال و آفریقا و عربی در جنوب که آن زمان به هم متصل بوده اند. بتدریج این همگرایی بیشتر و بیشتر شده تا جایی که حدود 20 میلیون سال پیش فلات ایران کم کم شکل گرفته و رفته رفته صفحه عربی از صفحه آفریقا جدا شده است. ما امروز هم با چنین حرکت تکتونیکی که یک همگرایی بین صفحه اوراسیا و صفحه عربی است ، مواجهیم و همین حرکت باعث انواع کوه سازی ها و شکستگی ها در منطقه ایران و فلات ایران شده است که در واقع عامل ایجاد گسلهایی کم و بیش فعال در این منطقه است. توزیع نقاط لرزه خیز فلات ایران از سواحل جنوبی کشور تا مرز شمالی این همگرایی یعنی صفحه اوراسیاست.

می توان زلزله را پیش بینی کرد؛

دکتر مرتضی طالبیان ، رئیس گروه لرزه زمین ساخت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور معتقد است ؛ فعالیت هایی که به طور یکنواخت از سوی کارشناسان لرزه زمین ساخت انجام می شود، مطالعه زمین لرزه های صورت گرفته ، مطالعه گسلهای مسبب زمین لرزه ها و در نهایت پیش بینی مکانی زمین لرزه هاست که برای انجام این فعالیت ها روشهای متعددی هم وجود دارد. به همین منظور در 2 دهه اخیر شبکه ای از نقاط به منظور رفتارسنجی روی گسلهای اصلی پیرامون شهرهای بزرگ ایجاد شده است که به وسیله دستگاه های نقشه برداری حرکت احتمالی این گسلهای بزرگ مورد بررسی قرار می گیرد. شبکه های لرزه نگاری ، روش پارینه لرزه شناختی که در حال حاضر با حفر ترانشه هایی در عرض گسلهای منطقه البرز در دست اجرا است شناسایی و تعیین سن رسوبات در ارتباط با جنبش گسلها و نیز مطالعات لرزه شناسی جزو روشهای مطالعه گسلها هستند که البته هیچ کدام به طور مستقل نمی توانند اطلاعات کاملی در زمینه فعالیت گسلها ارائه دهند و باید تلفیقی از آنها را به کار گرفت.