اثبات جنایت با قسامه

قسامه یکی از راه‌های اثبات وقوع جنایت یا تبرئه از اتهام است؛ البته قسامه پس از اقرار و شاهد در نوبت بعدی دلایل اثبات قرار دارد و اگر دلیلی بر انتساب جنایت به عامل آن وجود داشته باشد، دیگر نوبت به قسامه نمی‌رسد. قسامه در اصطلاح به معنای سوگند(قسم) خوردن به تعداد مشخص برای اثبات جنایت یا رفع اتهام از متهم است.

قسامه در چه مواردی اقامه می‌شود؟

قسامه زمانی انجام می‌شود که قاضی مورد قتل یا جراحت وارده را از موارد «لوث» تشخیص دهد؛ لوث هم به معنای وجود قرائن و دلایلی است که برای اثبات وقوع جرم کافی نباشد اما ظن به راست بودن آن وجود داشته باشد. در قانون مجازات اسلامی در تعریف قسامه گفته شده است: «قسامه عبارت از سوگندهایی است که در صورت فقدان ادله دیگر به غیر از سوگند و وجود لوث، شاکی برای اثبات جنایت عمدی و غیرعمدی یا خصوصیات آن و متهم برای دفع اتهام از خود اقامه می‌کند.»

مصادیق لوث، حصری نیست و تمامی قرائن و اماراتی که برای قاضی، ظن به ارتکاب جنایت از جانب متهم ایجاد کند، از مصادیق لوث محسوب می‌شود. بر اساس قانون، مقام قضایی موظف است در صورت استناد به قسامه، قرائن و امارات موجب لوث را در حکم خود ذکر کند. همچنین باید توجه کرد که صرف حضور فرد در محل وقوع جنایت بدون این‌که ظن یا گمانی دیگری وجود داشته باشد، از مصادیق لوث محسوب نمی‌شود و متهم با ادای یک سوگند، تبرئه می‌شود. در صورتی‌که «لوث» حاصل شود، قاضی مکلف است ابتدا از متهم برای نفی اتهامش دلیل مطالبه کند و اگر متهم دلیلی مبنی بر بی‌گناهی خودش داشته باشد، نوبت به قسامه نرسیده و متهم تبرئه می‌شود. در غیر این صورت، شاکی می‌تواند برای اثبات جنایت اقامه قسامه کند یا از متهم بخواهد برای رد اتهام از خودش قسامه کند.

کاربردهای قسامه

کاربرد قسامه فقط در جنایات است، یعنی سایر جرایم با قسامه ثابت نمی‌شود. به علاوه در جنایات، علاوه بر این‌که می‌توان از قسامه برای اثبات گناهکاری و نیز اثبات بی‌گناهی استفاده کرد، می‌توان خصوصیات جنایت یعنی عمدی یا غیرعمدی بودن جنایت را نیز اثبات کرد.

نحوه اقامه قسامه

برای اثبات قتل عمدی با قسامه، سوگند 50 مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی لازم است و با تکرار سوگند قتل ثابت نمی‌شود. ادا کننده سوگند باید عاقل، بالغ، قاصد و مختار باشد و سوگند هم با لفظ جلاله والله، بالله، تالله یا نام خداوند متعال به سایر زبان‌ها ادا شود.

در قتل عمدی نصاب قسامه 50 قسم است ولی در قتل‌های غیرعمدی یعنی شبه‌عمد و خطای محض 25 قسم کافی است. در خصوص جنایت‌های دیگر هم با توجه به میزان دیه، تعداد قسم تعیین می‌شود، برای مثال در جنایتی که دیه آن معادل دیه کامل است، 6 قسم کفایت می‌کند. همچنین در قسامه جراحات یا جنایات غیر از قتل عمدی، امکان تکرار قسم توسط شخص قربانی یا شاکی وجود دارد اما در قتل عمدی، حتما باید نصاب 50 نفر مرد رعایت شود و با تکرار قسم نمی‌توان جنایت را ثابت کرد.

شاکی مطابق با قانون سه ماه مهلت دارد اقامه قسامه کند؛ یعنی می‌تواند یا 50 نفر از خویشاوندان مرد را حاضر کند تا برای اثبات جنایت قسم بخورند یا از متهم بخواهد اقامه قسامه کند و تبرئه شود. در صورتی که در مدت سه ماه، شاکی اقامه قسامه نکند یا از متهم طلب قسامه نکند، از متهم رفع اتهام شده و متهم آزاد می‌شود. اگر شاکی بتواند اقامه قسامه کند، که در قتل عمدی قصاص اثبات می‌شود اما اگر خودش نتواند اقامه قسامه کند و از متهم تقاضای قسامه کند، در این صورت متهم با اقامه قسامه تبرئه می‌شود. باید توجه داشت در اقامه قسامه برای رفع اتهام، نیازی به حضور 50 نفر نبوده و خود متهم می‌تواند به میزان نصاب آن، قسم را تکرار کند. اگر متهم اقامه قسامه نکند، محکوم به پرداخت دیه می‌شود.

شرایط قسم خورندگان

کسانی که قسم می‌خورند لازم نیست شاهد ارتکاب جنایت باشند و علم آنها به آنچه بر آن سوگند یاد می‌کنند، کافی است. همچنین لازم نیست قاضی، منشأ علم اداکننده سوگند را بداند و ادعای علم از سوی اداکننده سوگند، تا دلیل معتبری برخلاف آن نباشد، معتبر است.

شاهرخ صالحی کرهرودی / حقوقدان و مدرس دانشگاه