عمدی نبود، اما آل‌سعود مقصر است

ایران اما همچنان پیگیر این پرونده است و آن‌طور که حجت‌الاسلام سید‌علی قاضی‌عسگر، نماینده ولی‌فقیه در امور حج و زیارت می‌گوید، تا به سرانجام رسیدن پرونده زائران‌مان آرام نمی‌گیریم. او البته به آینده حج امیدوار است و اعتقاد دارد ایران باید همچنان طریق مذاکره و گفت‌وگوی دیپلماتیک را برای پیگیری مطالباتش پیش بگیرد.

یک‌سال از فاجعه منا می‌گذرد. در این مدت شما برای روشن شدن حقیقت چه کردید؟

بعد از این‌که فاجعه منا اتفاق افتاد متاسفانه تحلیل‌هایی ارائه شد که بعضی از آنها با واقعیت‌ها منطبق نبود و در عربستان، حتی در ایران بین بعضی از عزیزان فاجعه را قضا و قدر الهی قلمداد کردند و خواستند توجیهی دینی نسبت به قضیه داشته باشند. طبیعتا کسی که با متون اسلامی آشنایی داشته باشد می‌فهمد که بحث قضا و قدر هیچ ارتباطی با این موضوع ندارد و یک برداشت خطاست با این هدف تا سوءمدیریت خودشان را بپوشانند و نگذارند مردم با حقایق آشنا شوند. وظیفه ما ایجاب می‌کرد که موضوع را بررسی کنیم، چون این یک کار قضایی است و وقتی انسان می‌خواهد حکم صادر کند و مردم را در ‌جریان واقعیت قرار دهد، باید این قضاوت منطبق با سلسه مستنداتی باشد که آن مستندات حقیقت را بازگو کند. یکی از کارهایی که صورت گرفت، مصاحبه با حدود هزار نفر از زائرانی بود که در حج گذشته حضور داشتند و از نزدیک شاهد این فاجعه بودند با از آنها مصاحبه کردیم که فیلم گفت‌وگوی آنها موجود است و به عنوان سند می‌ماند. همین‌طور از مسئولان بعثه رهبر معظم انقلاب و حج و زیارت که از همان لحظات اولیه برای امدادرسانی و کمک اقدام کردند و نیز با گروه تفحص که شناسایی اجساد را بر عهده داشتند مصاحبه شده است. بخشی از پژوهش‌مان هم اختصاص داشت به زائرانی از کشورهای دیگر که شاهد عینی فاجعه بودند و گفت‌وگوی ایشان در سایت‌ها و رسانه‌ها منعکس شده بود و مشاهدات خود را بیان کردند که همه این موارد به عنوان سند ثبت و ضبط شده است.

آیا نتیجه پژوهش‌های شما نشان می‌دهد که فاجعه منا یک سناریوی از پیش تدارک دیده شده‌بود؟

همه این مطالب این نکته را بازگو می‌کند که فاجعه یک حرکت عمدی نبوده است؛ وقتی ما می‌گوییم عمدی نیست از ابعاد حقوقی و از روی اصطلاح قضایی این مطلب را می‌گوییم نه این‌که بخواهیم کسی را تبرئه کنیم. برای روشن شدن ذهن‌ها مثالی بزنیم: حادثه‌ای در فرانسه اتفاق افتاد و شخصی با کامیون وارد جمعیت شد و تعدادی از مردم را کشت؛ این یک حادثه عمدی است، چون آن راننده با قصد کشتن مردم این جنایت را انجام داد. اما ممکن است اتوبوسی در جاده دچار حادثه می‌شود و تعدادی از سرنشینان آن کشته شوند؛ این حادثه را عمدی نمی‌گویند، اینجا قتل به صورت خطا اتفاق افتاده و تکلیف آن هم از نظر شرعی مشخص است. البته کارهایی که صورت گرفته و موجب این حادثه شده است، چیزی شبیه عمد را در ذهن‌ها تداعی می‌کند.

آیا عمدی نبودن این حادثه به تعبیر شما، از بار مسئولیت عربستان می‌کاهد؟

خیر، به هیچ وجه. ببینید بحث ما در پاسخ به این پرسش دو جنبه دارد: یکی این‌که هر چه بوده این حادثه اتفاق افتاده و طبق نظر فقهی شیعه و سنی که عنوانی دارد بنام «قتیل الزحام» (یعنی کسی که در اثر ازدحام جمعیت کشته می‌شود و فرد خاصی مسئول کشته شدن او نیست) به لحاظ شرعی و فقهی دیه او بر عهده بیت المال است به این معنا که دولت عربستان باید مسئولیت را بپذیرد و دیه قربانیان را به خانواده‌ها پرداخت نماید. بحث دوم ما این است که باید پیش‌بینی می‌کردند تا این حادثه اتفاق نیفتد. درست مثل یک گذرگاهی که بنام گذرگاه مرگ شناخته می‌شود و برای پیشگیری از حوادث مرگبار، با ساخت پل ‌هوایی یا زیرگذر و اقداماتی از این قبیل حوادث و فجایع انسانی را به حداقل می‌رسانند. بحث ما با دولت عربستان همین مساله است که بعد از سال‌ها تجربه مدیریت حج، چرا پیش‌بینی نکردید، در یک خیابان محدود نه امکانات امدادرسانی بود و نه پزشکان در آن محدوده مستقر بودند و نه آب به اندازه کافی تدارک دیده شده بود و نه از طریق هلی‌کوپتر امدادرسانی انجام شد و در نتیجه این فاجعه بزرگ رخ داد. کسانی که در این راستا کوتاهی کردند و مقصرند، بار حقوقی خودش را دارد و باید پاسخگو باشند و خسارت را هم پرداخت کنند. بنابر این اگر می‌گوییم عمدی نیست، به معنای تبرئه طرف مقابل نیست بلکه می‌گوییم آنها مقصرند چون هم پیشگیری نکردند و هم در امدادرسانی نتوانستند به موقع عمل کنند؛ امیدواریم این بحث از نظر حقوقی در دادگاه‌های عربستان یا در کشورهای دیگر رسیدگی شود و به نتیجه برسد و آنچه که آنها باید انجام دهند را پیگیری می‌کنیم تا محقق شود.

در بحث دیه با توجه به قوانین و حقوق اسلامی، دولت عربستان باید دیه شهدا را پرداخت می‌کرد؛ اما آیا تعهدی در این‌باره داده شده یا خیر؟

در گفت‌وگوهایی که با عربستان داشتیم در دو بخش به ما جواب دادند: اول، مربوط به حادثه مسجدالحرام بود که پادشاه عربستان شخصا ورود کرد و مبلغی را معین کرد و اعلام شد که به قربانیان و آسیب‌‌دیدگان پرداخت می‌کنند.

آیا این دیه پرداخت شد؟

خیر هنوز نپرداخته‌اند.

فقط به ایران پرداخت نشده است یا به کشورهای دیگر هم پرداخت نشده؟

نه به ما پرداخته‌اند و و نه به هیچ کشور دیگری.

گفتید که عربستان در دو زمینه درباره دیه پاسخ داده است. مورد دوم چه بود؟

دوم، گفت‌وگویی بود که من با مسئولان عربستان در خصوص حادثه منا داشتم، آنها پرداخت دیه را نفی نمی‌کردند، ولی تاکید داشتند که ما اصطلاح غرامت را به‌کار نبریم، چون معنای غرامت این است که ما وقوع این حادثه را عمدی می‌دانیم و عربستان مقصر این حادثه عمدی است؛ بنابر این می‌خواستند از اصطلاح دیه استفاده شود و پرداخت دیه را هم نفی نمی‌کنند، منتهی می‌گویند اطلاعات و آمارشان هنوز تکمیل نیست و پس از تکمیل اقدام می‌کنند. با قطع روابط سیاسی طبیعی است که پیگیری این موضوع مشکل است، ولی امیدواریم بتوانیم از طریق حافظ منافع، این مساله را پیگیری و به نتیجه خوبی برسانیم.

منظورشان از « اطلاعات و آمار» چیست؟

همان‌طور که می‌دانید غیر از جمهوری اسلامی ایران که موفق شد اکثر شهدا را به کشور منتقل کند، سایر کشورها نتوانستند اجساد را برگردانند و شهدای آنها در عربستان دفن شد و تفکیک نکردند که مثلا فلان شخص با این مشخصات در کجا دفن شده است، بنابراین وضعیت تعداد زیادی از زائران آنها مشخص نیست و آنها را جزو مفقودها به حساب می‌آورند، اما ما با جدیت پیگیری کردیم و حتی تعدادی از خانواده‌ها را به عربستان فرستادیم و با آزمایش DNA هویت جنازه را دقیقا مشخص و شناسایی کردیم و به ایران برگرداندیم.

پس عربستان در به دست آوردن اطلاعات شهدای سایر کشورها مشکل دارد، اما تکلیف ایران روشن است. این‌طور نیست؟

بله. ما هم معتقدیم این‌که اطلاعات و آمار تکمیل و دقیق نیست، مشکل سایر کشورها است و آنها باید خودشان مساله‌شان را حل کنند، آمار کشور ما روشن است. تعداد شهدای ما در فاجعه منا دقیقا 461 نفر است و 4 نفر هم بعد از انتقال به ایران به شهادت رسیدند که جمعا 465 نفر می‌شوند.

برای تشکیل کمیته حقیقت‌یاب چه کردید؟

از سال گذشته تاکنون باوجود پیگیری‌های انجام شده، مسئولان عربستان در ارتباط با تشکیل کمیته حقیقت‌یاب و نیز پرداخت غرامت و دیه به بازماندگان شهدای مسجدالحرام و مسجدالنبی، هیچگونه اقدامی صورت نداده‌اند. همان‌طور که گفتم بعثه و سازمان حج از همان لحظات اولیه وقوع حادثه، اقدام به ثبت و ضبط اظهارات شهود کردند، با حدود 822 نفر از زائران حاضر در صحنه مصاحبه به‌عمل آورده و با تشکیل جلسات گوناگون با حقوق‌دانان حوزه و دانشگاه، مسائل‌ حقوقی و فقهی و راه‌های پیگیری آنها از طریق محاکم عربستان و نیز مجامع حقوقی بین‌المللی را شناسایی کرده‌اند و تاکنون بیش‌از 12 جلد کتاب در این زمینه منتشر شده است، همچنین بسیاری از مراکز حوزوی و دانشگاهی با برگزاری جلسات و همایش‌ها، به‌صورت جدی پیگیر حقوق شهدای مان هستند و بیش 400 خانواده وکالتنامه رسمی حقوقی امضا کرده‌اند تا وزارت امورخارجه، به‌صورت مستقیم یا با اخذ وکیل بتواند اقدامات لازم را جهت احقاق حقوق بازماندگان به‌عمل آورد.

به نظرتان اعزام حاجیان در سال‌های آینده چطور خواهد بود؟ منظور این است که آیا با توجه به سیاست‌های غیردوستانه عربستان نسبت به ایران، اعزام حجاج را مصلحت می‌دانید؟

این بحث را ما همیشه با سعودی‌ها داشتیم که مساله حج را از روابط سیاسی دو کشور جدا کنند و آنها هم پذیرفته بودند و در عمل هم همکاری می‌کردند. اما امسال متأسفانه این مساله رعایت نشد و حج را به روابط سیاسی گره زدند، البته ضرر و زیان هم متوجه خودشان شد، چون آنها هستند که مانع رفتن حجاج ایرانی شدند. در سال‌های بعد ما مجددا وارد گفت‌وگو خواهیم شد و زمینه برای اعزام حجاج فراهم خواهد شد.

در این صورت تکلیف تامین امنیت زائران چه خواهد شد؟

بخشی از تامین امنیت به ما مربوط می‌شود و بخشی به عربستان؛ عربستان امسال برخی مسائل امنیتی را پیاده کرده، مثلا اعلام کردند اول صبح کسی برای رمی جمرات نرود یا در مسجدالحرام یک ساعت قبل از نماز جماعت و یک ساعت بعد از آن کسی برای طواف حضور پیدا نکند. بخش دیگر مربوط به کشورها می‌شود و کشورها باید آموزش زائران را تقویت کنند. کما این‌که در برخی مسائل مانند زلزله از کودکی در مدارس آموزش می‌دهند که چنانچه زلزله رخ داد چگونه واکنش نشان دهند یا برای امداد چه کارهایی باید انجام داد تا از میزان خسارات کاسته شود. شاید شرایط سنی برخی زائران این اقتضا را نداشته باشد، ولی از زائران جوان با یک دوره آموزشی می‌توان استفاده کرد.

مریم یوشی‌زاده/ روزنامه نگار