ساکن شماره 221 خیابان بیکر

بهرام زند، دوبلور بزرگ به جای جرمی برت فقید در نقش شرلوک هلمز حرف می‌زند و جالب اینجاست که انجمن طرفداران شرلوک هلمز در بریتانیا با فرستادن یک لوح سپاس از او تقدیر می‌کنند، زیرا معتقدند این دوبلور توانای ایرانی بخوبی توانسته ریزه‌کاری‌های شخصیتی کارآگاه محبوبشان را اجرا و به نوعی هلمز را با زبان فارسی خلق کند.

حالا به راستی چرا خیابان بیکر و شماره 221 آن و ساکن باهوشش این همه توانسته‌اند در ذهن علاقه‌مندانشان در طول این بیش از یک قرن جاری باشند؟ برای پیدا کردن راز این ماندگاری باید از چند زاویه این مجموعه داستان و البته اقتباس‌های سینمایی و تلویزیونی آن را مورد بررسی قرار داد.

آرتور کانن دویل، نویسنده یا پزشک؟

سر آرتور کانن دویل متولد 22 می ‌1895 و در گذشته 7 جولای 1930 پزشک اسکاتلندی است که از دانشگاه ادینبورگ فارغ التحصیل می‌شود. از این لحاظ او به آنتوان چخوف بزرگ شبیه است و البته مانند چخوف خیلی به طبابت نمی‌رسد و جالب اینجاست که در بسیاری از روزها به دلیل نداشتن بیمار مجبور می‌شود بنویسد و اولین داستان از مجموعه شرلوک هلمز را به دلیل استقبال نکردن ناشران در مجله‌هایی که با کاغذ ارزان‌قیمت منتشر می‌شوند چاپ می‌کند و البته بر‌خلاف آگاتا کریستی که عاشق شخصیت‌هایی همچون پوآرو و خانم مارپل بوده برای رهایی از دست شرلوک، او را به همراه پروفسور موریارتی تبهکار به درون آبشار خروشان می‌اندازد تا از دستش خلاص شود! اما شاید کانن دویل هرگز فکر نمی‌کرده آن‌قدر هلمز محبوب شود؛ چون سیل اعتراضات و حتی نامه‌های تهدید‌آمیز به سوی او روانه می‌شود و او مجبور می‌شود با تمهیدی سری بعدی قصه‌ها را با نام بازگشت شرلوک هلمز دوباره بنویسد. حالا پزشک دست به قلم داستان که از روی تفنن و وقت‌گذرانی می‌نوشته، خالق شخصیتی می‌شود که همگان منتظر داستان‌هایش هستند و او دیگر اراده‌ای برای ادامه یا خاتمه داستانش ندارد و از این رو به اوج شهرت می‌رسد. او در مجموع 56 داستان شامل 54 اثر کوتاه و 2 رمان از مجموعه هلمز خلق کرده که در این سال‌ها برداشت‌های مختلفی از این داستان‌های چشم پزشک اسکاتلندی ابتدای قرن 21 صورت گرفته است. ذکر این نکته ضروری است که در زمان خلق مجموعه شرلوک هلمز ادبیات و تئاتر اصلی‌ترین سرگرمی‌های فرهنگی مردم بوده و به همین دلیل نویسندگان داستان‌های دنباله‌دار جایگاه مهمی در جامعه داشته‌اند.

مجموعه تلویزیونی شرلوک هلمز

این سریال مشهور در 41 قسمت و توسط شرکت فیلمسازی گرانادا در انگلستان و بین سال‌های 1984 تا 1994 تولید شده که شاید بتوان از آن به عنوان مشهورترین شرلوک هلمز تاریخ نام برد. یکی از ویژگی‌های مهم این مجموعه بازسازی دقیق فضای انگلستان در دوره وقوع داستان و همچنین بازیگران بزرگی همچون جرمی برت است‌. این سریال بخوبی شخصیت‌های داستان را بازسازی می‌کند و در هر قسمت جداگانه به یکی از داستان‌های کانن دویل می‌پردازد که البته با بازنویسی تلویزیونی همراه است. این مجموعه البته در دو محدوده زمانی مختلف بازیگر نقش دکتر واتسون دوست و همکار هلمز را تغییر می‌دهد.

برای بررسی دقیق تر این سریال باید به یک نکته اساسی توجه کنیم . اصولا صنعت سریال سازی در بریتانیا و کانادا که کاملا الگوی بریتانیایی دارد، جدی است و سرمایه‌گذاری‌های بی‌نظیری در این حوزه انجام می‌شود. چند نمونه پخش شده از تلویزیون ایران در این سه دهه نشان می‌دهد آثاری همچون ارتش سری، قصه‌های جزیره یا حتی سری جدید همین مجموعه شرلوک از کارهایی است که در تمام دنیا دیده می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد. این انسجام در درجه اول به صرف زمان و سرمایه کافی در این حوزه بر می‌گردد. به عنوان مثال زمان ساخت این مجموعه 10 سال است که برای 41 قسمت اتفاق افتاده و اگر دقیق‌تر وارد ماجرا شویم متوجه خواهیم شد برای تقریبا هر چهار قسمت یک‌سال زمان صرف شده که در نوع خود بی‌نظیر است؛ یعنی برای هر قسمت به اندازه یک فیلم سینمایی و مسلما حاصل به گونه‌ای است که می‌توان هر کدام از آنها را در قالبی مستقل پخش کرد.

روش‌های شرلوک هلمز

شرلوک کارآگاهی است که در برخورد با هرمساله از شیوه تحلیل و استنتاج استفاده می‌کند و البته از شواهد و سرنخ‌ها نه به صورت عجولانه و مرسوم که به شکلی آرام و با دقت نتیجه‌گیری می‌کند و البته در شیوه او نشانه‌ها اهمیت بسیاری دارد. نکته مهم‌تر این که او عاشق مساله و تجزیه و تحلیل است. در یکی از قسمت‌ها مواجهه او با برادرش مایکرافت که اتفاقا فرد بانفوذی در دوران خود است، می‌تواند شخصیت او و البته برادرش را نشان دهد. اینجا جایی است که این دو با دیدن فردی در پایین منزل مایکرافت خصوصیات، شغل و حتی جایی را که او زندگی می‌کند حدس می‌زنند و انگار این مکالمه شگفت آور برای واتسون، تفریح این دو برادر از کودکی تا کنون است. این روش در تمام پرونده‌هایی که شرلوک به عهده می‌گیرد نقش اصلی را دارد و البته این نکته مهم در او دیده می‌شود که بیشتر از هر چیزی حل یک معما برای او لذتبخش است و برخلاف پلیس اسکاتلندیارد به دنبال پول یا ترفیع نیست و اتفاقا در حل بسیاری از این پرونده‌های پیچیده نامی از خود به جای نمی‌گذارد.

شرلوک هلمز واقعی چه کسی بوده است؟

بر سر این موضوع که کانن دویل شخصیت هلمز را از روی چه کسی الگوبرداری کرده اختلاف نظر‌های زیادی وجود دارد، اما آن چیز که مسلم است این‌که شخصیت هلمز ما‌به‌ازای بیرونی داشته و البته این معادل واقعی شباهت‌های بسیاری به داستان دارد. دو شخصیتی که به نظر می‌رسد کانن دویل از آنها الگو گرفته نخست پروفسور جوزف بل استاد آرتور در دانشگاه بوده که اتفاقا پزشکی دقیق و نکته‌سنج است که مثلا می‌تواند از روی لباس‌های یک فرد به درون و حتی اتفاقات پیرامونش برسد. دومین نفر کارآگاهی در انگلستان دوره ویکتوریاست که به واسطه پرونده‌هایی که به سرانجام می‌رساند به شهرت فراوانی می‌رسد. کامینادا کارآگاه معروف شهر منچستر که بنا بر یک نظریه الهام‌بخش کانن دویل در طراحی شخصیت هلمز بوده است طبق اسناد 10 نفر را به زندان انداخته و اتفاقا با یک تبهکار شرور سال‌ها دست به گریبان بوده و در آخر هم توانسته او را به حبس ابد محکوم کند که دقیقا رابطه هلمز و موریارتی شبیه این اتفاق است. چه پروفسور جوزف بل و چه کامینادا نقش اصلی را در این میان داشته باشند نکته اساسی در وجود چنین شخصیت یا شخصیت‌هایی در قرن 19 انگلستان است که باعث می‌شود داستان‌های هلمز به این درجه از شهرت و محبوبیت در بریتانیا برسد.

شرلوک هلمز نماد کشف و حل معماهای پیچیده‌ای است که همه انسان‌ها بی‌تفاوت از کنارشان می‌گذرند، اما او تنها مکث و جهان را از زاویه دیگری می‌بیند همان‌گونه که سر آرتور کانن دویل در اوقات بیکاری‌اش شاهکاری می‌آفریند تا سال‌ها بعد انسان مدرن بداند زیاد زمان ندارد،زمانی برای زندگی و البته حل معما آن گونه که شرلوک هلمز در شماره 221 خیابان بیکر لندن بیش از یک قرن است در حال پاسخ دادن به آنهاست.

شرلوک‌ هلمز تکرار نشدنی

بی‌تردید او مشهورترین شرلوک هلمز تاریخ است که در میانه‌های دهه 80 و 90 میلادی به شهرت جهانی رسید و البته سال 1995 درگذشت. برت دچار بیماری روحی و قلبی بود که سرانجام به همین دلیل از پا در آمد، اما نامش با نام هلمز باقی ماند و جالب اینجاست که در جوانی در نمایش هلمز و در نقش دکتر واتسون بازی می‌کند و در جایی گفته که با این نقش ارتباط بیشتری برقرار کرده است. جرمی برت با آن چهره خاص و البته نگاه‌های منحصر به فرد سعی می‌کند در ادای کلمات هیچ حرفی را ناقص ادا نکند و همین مساله به همراه جنب و جوش ذاتی‌اش باعث می‌شود هلمز داستان کانن دویل بر اساس او تعریف شود. البته در دهه 30 و 40 میلادی بازیل راثبون با بازی در سری فیلم‌های هالیوودی نقش هلمز را بازی می‌کند یا در سال 2010 هم بی‌بی‌سی مجموعه شرلوک با بازی بندیکت کامبربچ را روانه بازار می‌کند اما بی‌اغراق جرمی برت شرلوک منحصر به‌فردی است که تکرار نخواهد شد.

علیرضا قاسم بریشی