تاریخ در احاطه پاساژها و مغازه‌ها

رنگ و بوی بازار در پامنار

هنوز خیلی از مغازه‌دارهای بازار شروع به کار نکردند که صدای گام‌های خریداران و کالسکه‌ها بر سنگفرش خیابان به گوش می‌رسد. سبزه‌میدان را که رد می‌کنید بعد از گذشتن از بازار کفاشان وسردر زبیایش و بازار بزرگ و بازار زرگرها و ورودی مسجد امام به پله نوروز خان و بازار لوازم‌التحریرفروشان ـ که در مطلب قبلی به اشتباه به عنوان مدخل ورودیه مسجد امام از آن یاد شده بود ـ می‌رسید. روبه‌روی این بخش بازار خیابان معروف پامنار قرار دارد. بازار در قلب تهران قدیم به اندازه‌ای از نظر تاریخی و اقتصادی و اجتماعی مهم است که برای دیدن جذابیت‌های آن و حس نوستالژی که در تار و پود آن تنیده شده دیدن چندین بار آن هم خالی از لطف نیست. امروز در پرسه‌گردی خود به یکی از خیابان‌های محله قدیم عودلاجان در امتداد خیابان پانزده خرداد و بازار تهران سری می‌زنیم. خیابانی که نامش را از مناره بلندی گرفته که در زمان خود آنقدر بااهمیت بوده که محله را با نام آن می‌شناختند.

بازمانده عودلاجان

محله پامنار تهران در کنار محله‌های ناصر خسرو و امامزاده یحیی بخشی از محله‌های عودلاجان است با بافتی قدیمی. هنوز تاریخ قدیم تهران بر دیوار‌های کاهگلی و خانه‌هایی با بام‌های شیروانی و درهای چوبی با سکو‌ها و کلون‌ها وکوبه‌های مردانه و زنانه‌شان نقش بسته است. محله‌ پامنار تا چند دهه پیش با خانه‌های قدیمی بزرگش و حیاط‌ها و ایوان‌ها و باغچه‌ها و پنج دری‌ها و در‌های ارسی با شیشه‌های رنگی و طاقچه‌ها و رف‌هایش و حوض‌های آبی شناخته می‌شد. خانه‌هایی که فرهنگ و تاریخ پایتخت را در خود حفظ می‌کردند ولی از زمانی که محله بافت تجاری پیدا کرد با نامهربانی تمام تیشه را به ریشه این خانه‌ها زدند تا پاساژ و مراکز تجاری چندین طبقه پا بگیرد. شاید ما تنها ملتی هستیم که به بهای اندک یک برج یا یک مرکز تجاری آثار تاریخی و پیشینه و گذشته خود را از صفحات تاریخ پاک می‌کنیم. خانمی که در یکی از همین خانه‌های قدیمی پامنار زندگی می‌کند در این باره می‌گوید: «پامنار با گذشته خیلی تفاوت کرده است. قدیمی‌های محله خیلی وقت است از اینجا رفته‌اند. ما از سه نسل گذشته در این محله زندگی می‌کنیم. از آن زمان‌ها که اینجا مثل محله‌های دیگر تهران، سر‌تا سر خیابان از نانوایی وسبزی فروشی و بقالی وخانه‌های بزرگ شکل می‌گرفت و همسایه‌های مهربانی دیوار به دیوارمان بودند و حمام‌های قدیمی فعال بودند ولی خیلی وقت است که همه آنها جایشان را به مغازه‌های طلق‌فروشی و فنس و آلومینیوم‌فروشی و لوازم بهداشتی ساختمان و ایرانیت داده است. خانه‌های قدیمی هم خوابگاه گارگران افغانی و کارتون خواب‌ها شده است نمونه‌اش در خیابان بهاءالدوله خانه قدیمی زیبایی بود آن قدر به آن رسیدگی نکردند تا ویران شد و محل کارتون خواب‌ها و معتادان. حالا هم که در حال تبدیل شدن به برج است. به نظر می‌رسد از روی عمد به بخش‌های تاریخی محله رسیدگی نمی‌شود تا ویران شوند و از ویرانه‌های آنها ساختمان‌های جدید سر در آورند. فقط ای کاش از این محله‌های قدیمی برای آیندگان هم خاطره‌ای باقی بماند.»

ظاهر جدید خیابان پامنار

این روزها اگر سری به محله پامنار بزنید خواهید دید که خیابان توسط شهرداری در حال سنگفرش شدن است. خیابان پامنار بورس فروش طلق وفنس ولوازم یدکی و ایرانیت و... است . خیابان پامنار قدیمی پشت مغازه‌ها و پاساژ مراکز تجاری به سختی نفس می‌کشد، اما هنوز هم بافت قدیم محله را بین کوچه‌ها باریک و بلندی که گاهی دو نفر به سختی از کنار هم می‌گذرند و بن بست‌هایی که هنوز بیشتر آنها مسقف هستند با دالان‌های بلند و درهای قدیمی چوبی که با بالا آمدن خیابان نیمی از آنها در زمین فرو رفته اند می‌توان دید. در اینجا خیابان‌ها هنوز هم با نام‌های قدیمی دانگی و بهاءالدوله و رکن‌الدوله و امین دربار وجارچی باشی و ناظم الاطبا و بن‌بست آیت‌الله کاشانی نامیده می‌شود. یادگار نام کسانی است که در این محله ساکن بودند مانند آیت‌الله کاشانی که در حال حاضر مسجدی هم به نام ایشان در این خیابان وجود دارد.

مناره، وجه تسمیه محله

وجه تسمیه این محله از نام مناره مسجد عودلاجان که در کنار مدرسه و مسجد میرزا صالح یا آغا بهرام قرار دارد، گرفته شده است. تاریخ ساخت آن به قرن 13 برمی‌گردد؛ مسجدی کوچک با تک‌مناره‌ای بلند. از بخش‌های قدیمی دیگر این محله می‌توان به حمام پامنارنزدیک به مسجد پامنار هم اشاره کرد که با توجه به وقف‌نامه آن زمان ساختش به دوره فتحعلی‌شاه قاجار می‌رسد. این حمام با کاشیکاری‌های هفت رنگ ازجمله آثار دوره قاجاریه است. ورودی حمام پامنار با یک راهروی کوچک به سربین و با عبور از یک راهرو به خزینه می‌رسد و با شیبی ملایم با سطح خیابان یکی می‌شود. آب انبار قدیمی هم در کنار مسجد آقا محمود که در حال حاضر متعلق به کردهاست ابتدای خیابان پامنار قرار دارد که با توجه به وقف نامه‌ای که سردر مسجد قرار دارد ساخت آن به 1253 سال هجری قمری می‌رسد.

پیر عطا هم یکی از زیارتگاه‌های قدیمی پامنار است که در خیابان مشیرالخلوت بخشی از محله که در گذشته کلیمی نشین بوده قرار دارد. داخل بقعه، کتیبه‌هایی با اسامی متبرکه و اشعار مذهبی دیده می‌شود. از نام و نشان کسی که در این مقبره آرامیده هیچ نشانی نیست، اما در زیارتنامه آن نام صاحب مرقد اسحق ابن جعفر گفته شده و در میان مردم به چهارده معصوم معروف است. در اطراف آن چند سنگ قبر وجود دارد که یکی از آنها تاریخ 1202 هجری قمری را نشان می‌دهد، اما راه رسیدن به پامنار بسیار ساده است شما هر کجا که باشید می‌توانید با مترو خود را به بازار برسانید و از آنجا با یک پیاده‌روی کوتاه به پامنار بروید.