رازهای شهر تاریخی «بلقیس» + عکس

فصل هفتم کاوش شهر تاریخی بلقیس اسفراین با هدف شناخت و دستیابی به ساختارها و فضاهای داخل ارگ و ادامه کاوش‌ها در محدوده شارستان از روز پنجم اردیبهشت ماه امسال شروع شد و تا پایان روز پنجم تیر ماه نیز ادامه داشت.

احمد نیک گفتار، سرپرستی هیأت کاوش در شهر تاریخی بلقیس اسفراین را بر عهده دارد. او با حضور در پایگاه ملی شهر بلقیس توضیحاتی را پیرامون فعالیت‌هایش در این فصل از کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی بلقیس ارائه کرد.

نیک گفتار یکی از مهمترین اقدامات در فصل هفتم کاوش را بررسی ساختار ستونی و بنای آجر فرش شده و صحن حیاطی دانست که احتمال می رود بقایای یک مسجد تاریخی باشد.

وی گفت: تپه منار یکی از مهمترین بخش‌های شهر تاریخی بلقیس است چون حمدالله مستوفی درباره آن گفته است «اینجا مسجدی بوده با ۱۲ گز خیاطی در اطرفش.» همچنین اینجا تنها مسجدی بوده که با آجر ساخته شده و دارای گچ بری های نفیس است و اکنون این گچ بری ها را می توان در محل پایگاه و آیینه خانه مفخم نیز مشاهده کرد.

باستان‌شناسان هنوز مشغول کارند

با اینکه کاوش‌های باستان شناسی در این محوطه باستانی از سال ۵۲ انجام شده اما تیم باستان شناسی استان خراسان شمالی بر این باور هستند که هنوز کاوش‌ها در این محوطه مستلزم کار بیشتر در فصول بیشتر است بنابراین تا هر زمان که اعتبار وجود داشته باشد و بتوانند، کاوش‌های خود را در فصل های بعدی ادامه می‌دهند تا به سوالات بیشتری پاسخ دهند.

زمانی که حفر کانال‌های آبرسانی به منظور تامین آب کشاورزی اراضی قصبه اسفراین آغاز شد، در مسیر حفر کانال مسیر لوله‌های آب باعث تخریب گسترده آثار تاریخی شد، این فعالیت باعث شد تا اداره کل میراث فرهنگی خراسان شمالی درصدد تعیین حریم شهر تاریخی بلقیس برآید.

به همین منظور گروهی از باستان شناسان مشغول به گمانه‌زنی در این محوطه برای تعیین حریم شدند که ازمهمترین نتایج این کاوش می‌توان به مشخص کردن وسعت مجموعه بنا، کشف بقایایی از گورستان، گاه‌نگاری شارستان و... اشاره کرد.

پس از آن به تدریج با ارائه گزارش گمانه‌زنی و چاپ مقالاتی درباره تاریخ باستان شناسانه این شهر کهن، توجه‌ها به سوی این مجموعه جلب شد و در سال ۱۳۸۸ مجموعه شهر بلقیس به عنوان پایگاه میراث فرهنگی مصوب شد و فصل دوم کاوش و گمانه زنی های باستانی نیز در همین سال عمدتا در چهارچوب ارگ و اطراف آن انجام شد.

مرمت ارگ در زمان سربداران و صفویه

براساس شواهد و یافته‌های باستان شناختی و همچنین اشاره متون تاریخی قرون ششم و هفتم هجری قمری به وجود ارگ و بارو در اسفراین، می توان ساخت ارگ شهر بلقیس را تا دوره سلجوقی یا اندکی پیش از آن به عقب برد و این طور گفت که این مکان در زمان سربداران و صفویه ارگ چندین بار مرمت شده است.

نتایج به دست آمده بیانگر آن است که ساختمان ارگ بدون پی بوده و ساخت آن مستقیما از روی زمین آغاز شده است و طبق گمانه های ایجاد شده در داخل ارگ، ارگ بر روی زمینی مسطح و همتراز با زمین های هموار دشت مجاور و بر روی یک پشته خاک طبیعی یا مصنوعی ساخته شده است.

فصل سوم این کاوش‌ها در تابستان سال ۱۳۸۹ با هدف شناخت فضاها و کارکرد بناها در محدوده تپه منار و بخش‌هایی که فعالیت‌های ژئومغناطیس صورت گرفته بود، به انجام رسید.

این فصل از کاوش ها در سه بخش پی کاوی و آواربرداری، لایه نگاری و کاوش افقی انجام شد که شناسایی فضاهای مهم ترین دوره استقراری شهر تاریخی بلقیس – ایلخانی یکی از این اهداف بود.

علاوه بر این، این فصل از کاوش ها به شناسایی بخش های صنعتی شهر از جمله کوره سفالگری و شناخت فضاهای معماری قرون چهارم و پنجم هجری قمری در قسمت های جنوبی تپه منار شد.

فصل چهارم این کاوش ها در تابستان سال ۱۳۹۰ با دو هدف عمده پی کاوی دیوار شارستان و شناخت فضاها در محدوده ارگ بلقیس و شارستان با تاکید بر تپه منار انجام شد.

فصل پنجم کاوش شهر تاریخی بلقیس اسفراین نیز در بهار و تابستان سال ۱۳۹۱ با دو هدف عمده پی کاوی دیوار شارستان و شناخت فضاها در محدوده شارستان با تاکید بر تپه منار انجام شد که از مهمترین نتایج و کشفیات آن می توان به کشف دوسازه آبی از نوع آب انبار اشاره کرد که در نوع خود بی نظیرند.

هنرنمایی با شاخ قوچ و میش!

از دیگر یافته‌ها در این بخش می‌توان به بقایای فراوانی از شاخ اشاره کرد که این شاخ‌ها در خارج از فضای ستوندار، درکف یک اتاق مربوط به قرون سوم و چهارم کشف شد.

طبق شواهد بدست آمده این شاخ ها متعلق به قوچ و میش کوهی است که به صورت منظم قطعه و برش خورده‌اند که گویا ساخت یک شی هنری یا غیره درتفکر صنعتگر آن بوده است. اما به دلیل یافت نشدن وسایل خاص درپیرامون آنها در مورد کاربری و استفاده از آنها اطلاعی حاصل نشد.

سرفصل ششم کاوش‌های باستان شناختی شهر تاریخی بلقیس اسفراین در تابستان سال ۱۳۹۳انجام شد افزود: پاسخ به سوالات مطروحه درباره وجود آثار معماری درون ارگ تاریخی و در صورت وجود تلاش برای تاریخ گذاری و شناخت کاربری فضاها و توسعه دامنه شناخت و آگاهی از ساختارداخلی ارگ باهدف آماده سازی زیرساخت‌ها برای مرمت اضطراری و تکمیلی در داخل ارگ در چارچوب دو ترانشه در ابعاد مختلف از اهداف این کاوش بود که به انجام رسید.

اولین کشفیات این کاوش نشان از یک سازه داشت که احتمالا با آب، مصالح آجر و شفته آهک و درمواردی قلوه سنگ ساخته شده‌است که در حفاری های غیرمجاز، بخش های اعظم آن تخریب شده بود و به همین دلیل هیچ اظهار نظری درمورد نوع کاربری آن نشد.

شهر تاریخی اسفراین مشهور به «شهر بلقیس» در ۳ کیلومتری جنوب غرب شهر کنونی اسفراین قرار گرفته است.

این شهر اسلامی بالغ بر ۱۸۰ هکتار وسعت دارد و از یک مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن و شارستان شامل: برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان ها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی تشکیل شده است.

کشف سیستم آبرسانی در شهر بلقیس

اما مهمترین بخش این کاوش‌ها کشف سیستم‌های پیچیده آبرسانی در این شهر تاریخی بوده است.

کشف صحن بزرگ با رواق‌های پیرامونی مربوط به دوره ایلخانان در تپه منار و یک سیستم آبرسانی پیچیده در داخل ارگ مربوط به دوره صفوی و ایلخانی از مهمترین کاوش های فصل هفتم شهر تاریخی بلقیس اسفراین است.

در شارستان در بخش معروف تپه منار یک صحن بزرگ با رواق‌های پیرامونی با یک ورودی آجر فرش که ایوان آن مزین به گچبری‌های از نوع برهشته بوده کشف شد که در نوع خود از بی نظیرترین گچبرهای دوران اسلامی در دوره ایلخانان به شمار می رود.

ادامه تالار ستون دار (شبستان مسجد) و یک سیستم آبرسانی (قنات) نیز از دیگر موارد کشف شده در تپه منار است. این تالار ستون دار از دو جهت شمالی و جنوبی با دیوار ضخیم احاطه شده و گستردگی آن به سمت شرقی و غربی است که داخل این تالار ۱۶ ستون آجری به ابعاد یک در یک متر قرار گرفته است و کاربری این سازه به دلیل گستردگی نیاز به کاوش های باستان شناسی دارد.

سیستم آبرسانی (قنات) که از جبهه شرقی تالار ستون دار کشف شد که به سمت شمالی- جنوبی با تنبوشه های بزرگ(کول) به ابعاد ۱۶ سانتی متر عرض و ۵ سانتی متر ضخامت گسترش دارد برای مقاومت بیشتر این سازه اطراف تنبوشه ها را با ملاتی از گل که بسیار سخت و محکم است پوشانده و همچنین برای مقاومت در مقابل فشار وارده از سطح زمین ابتدا روی کول‌ها را با کول‌های شکسته و قطعات آجر پوشانده و سپس روی آن را با یک ردیف آجر با ملات گل کار کرده اند.

در وسط این سیستم آبرسانی یک دریچه به صورت نیم دایره وجود دارد که با آجرهای به ابعاد ۵ در ۱۳ در ۲۵ ساخته شده که محلی برای لایروبی و برداشت آب بوده است. از لحاظ کاربری این سازه احتمالا در گذشته یکی از قنات‌های شهر کهن اسفراین جهت تامین آب شهر محسوب می‌شده که در متون تاریخی نیز به این قنات ها اشاره شده است.

از مهمترین کشفیات در در داخل ارگ می توان به یک حیاط مرکزی اشاره کرد که تمام درگاهی‌های منازل مسکونی که در فصل ششم بدست آمد به این فضا منتهی می‌شود در این حیاط یک سیستم آبرسانی پیچیده و منظم که شامل یک حوض انبار به ابعاد ۲۷۰*۳۲۰ با ارتفاع ۱۵۰ سانتی متر دارای دیواری از جنس شفته آهک به ضخامت ۲۵ سانتی متر که سطح دیوار مزین به اندود ساروج و کف آن آجر فرش است.

جزئیات شبکه آبرسانی منازل مسکونی

نیک گفتار درباره این سازه‌های آب‌رسانی گفت: در مورد منبع تامین آب آن به دلیل عدم گستردگی کاوش هیچ اظهارنظر قطعی نمی‌توان کرد اما می توان احتمال داد آب از طریق خندق موجود در پیرامون ارگ و از طریق تنبوشه‌هایی از جنس سفال، وارد یک برکه می‌شده که پس از رسوب گذاری گل و لای و زلال شدن آب از طریق تنبوشه‌ای دیگر وارد حوض انبار می شده است.

وی افزود: این حوض انبار علاوه برمنبع تامین آب ساکنین با توجه به قرارگرفتن در مسیر جهت وزش باد و درگاهی‌های منازل می توانسته به عنوان خنک‌کننده منازل هم کاربری داشته باشد. چند منزل مسکونی نیز با کف گچی و کوبیده با دیوارهای از خشت با پی چینه‌ای و سنگی و با خشت هایی به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر با ملات گل ساخته شده‌اند و برای اندود دیوار ها از گچ، کاه گل و گل اخری استفاده شده است.

نیک گفتار همچنین به یافته هایی از خانه های مسکونی در شهر بلقیس اشاره کرد و گفت: هنوز نمی توانند پیش بینی کنند چه تعداد خانوار در این شهر زندگی می کرده است اما از روی ضخامت دیوار این خانه ها می توان گفت که دو طبقه بوده‌اند. همچنین اطراف دیوارها از رنگ اخرایی برای جلوگیری از ورود پشه استفاده می‌شده است به همین دلیل آنها برخی از این بخش‌ها را بازسازی کرده اند از جمله تنورهای کشف شده در این خانه ها و یا درگاه‌های چوبی آن.

سرپرست هیأت کاوش در شهر تاریخی بلقیس افزود: هر خانه یک تنور دارد و در فضای باز نیز سیستم آب رسانی وجود داشته چون این محوطه بالاتر از سطح زمین بود بنابراین می بایست از سیستم های آبرسانی استفاده می شد.

برخی از بخش‌های این شهر تاریخی آن طور که باستان شناس این محوطه گفت دارای دیوارهای سست متعلق به دوره صفویه است که وقوع هر زلزله و یا اتفاقی موجب ریزش آنها می شود چون روی نخاله قرار دارند اما دیوارهای دوره ایلخانی بسیار محکم تر هستند.(مهر)