تمرین آرامش با برنامه‌های تلویزیونی

نمونه این آدم‌ها در جامعه بسیار دیده می‌شوند و حضورشان آن قدر پررنگ شده که زنگ خطر را هم به صدا درآورده و حالا باید نهاد‌ها و سازمان‌‌های مختلف دست به کار شوند و گسترش خشم را کنترل کنند.‌ یکی از این سازمان‌ها، صدا و سیماست که نقش موثری در این زمینه دارد.‌ رسانه ملی سال‌هاست با تولید برنامه‌های مختلف در ساختار‌های متنوع مهارت‌های ارتباطی را به افراد آموزش می‌دهد تا آنها در موقعیت‌های مختلف و بحران‌زا بتوانند از این مهارت‌ها استفاده کنند.‌

یکی از این برنامه‌ها که از شبکه دو به نمایش درمی‌آید، راه آرامش است.‌ در برنامه اردی‌بهشت شبکه چهار هم به این موضوع توجه می‌شود.‌ در برنامه‌‌های خانواده‌محور تلویزیون هم بخشی از برنامه‌ها به آموزش مهارت‌های ارتباطی و کنترل خشم اختصاص یافته است.

براساس گزارش‌های سازمان پزشکی قانونی، در دهه 80 (1380 تا 1389) بیش از پنج میلیون و 800 هزار پرونده نزاع در پزشکی قانونی مورد رسیدگی قرار گرفته و که تنها در سال 89 تعداد نزاع‌های ارجاع شده به سازمان نظام پزشکی بیش از 600 هزار مورد بوده است.

دکتر ابوالفضل آقابابا، پژوهشگر اجتماعی با اشاره به این آمارها تاکید می‌کند، ارقام ذکر شده صرفا به نزاع‌هایی مربوط است که به سازمان نظام پزشکی ارجاع شده و نه تمامی نزاع‌های کوچک و بزرگی که در جامعه شاهدش هستیم.‌ این در حالی است که بسیاری از جامعه‌شناسان و روان‌شناسان معتقدند آثار تلویزیونی می‌تواند در کنترل خشم و ترویج آرامش تقویت یا تضعیف پرخاشگری در جامعه سهم بسزایی داشته باشد.

آموزش مهارت‌های ارتباطی

برنامه‌های متعددی در شبکه‌های تلویزیون به آموزش مهارت‌های ارتباطی می‌پردازند و ضمن بررسی شیوه‌های ارتباطی درباره پرخاشگری، علل ایجاد و روش‌های کنترل آن نکاتی را آموزش می‌دهند.‌ این مباحث عمدتا در برنامه‌های خانوادگی تلویزیون مطرح می‌شود و کمتر در برنامه‌ای به صورت مستقل بررسی و تحلیل می‌شود.‌

به‌عنوان نمونه زمستان گذشته شبکه دو برنامه‌ای با نام «ما ایرانی‌ها» را برای مخاطبان به نمایش گذاشت که علیرضا خوشنویس، تهیه‌‌کننده آن بود.

این تهیه‌کننده، پرخاشگری و خشم را یکی از موضوعات بسیار حساس می‌داند که پرداختن به آن در تلویزیون باید بسیار ظریف و حساس انجام شود؛ زیرا اندکی بی‌توجهی می‌تواند نتایجی چون عادی‌پنداری را در پی داشته باشد.

برنامه دیگری که این شب‌ها سری جدید آن از شبکه دو به نمایش در می‌آید «راه آرامش» است که در کنار موضوعات مرتبط با سبک زندگی از جمله آداب اجتماعی، مسئولیت‌پذیری و روابط والدین و فرزندان به مسأله مهم پرخاشگری نیز توجه دارد.کارشناسان این برنامه درباره علل و ریشه‌های پرخاشگری به نکاتی اشاره می‌کنند و ضمن پاسخ به خانواده‌هایی که در استودیوی برنامه حضور دارند، راهکارهایی برای کنترل یا از بین بردن خشم و پرخاشگری ارائه می‌کنند.

محمد رفعتی که تهیه‌کنندگی راه ‌آرامش را به عهده دارد، خشم و پرخاشگری در میان کودکان را به بازی‌های رایانه‌ای مرتبط می‌داند و انتخاب درست و نظارت دقیق والدین را به عنوان راه چاره برمی‌شمارد ؛ اما برای خشم و پرخاشگری بزرگسالان به عوامل متعددی اشاره می‌کند.

از نظر وی مسائل اقتصادی، بی‌مهری اعضای خانواده و از همه مهم‌تر شبکه‌های اجتماعی و ماهواره‌ای مهم‌ترین علت ایجاد پرخاشگری در میان بزرگسالان است.‌

رفعتی که تلاش کرده در برنامه راه آرامش، به کمک کارشناسان راهکارهایی به مخاطبان آموزش دهد، به تاثیرگذاری آثار نمایشی بسیار تاکید دارد.‌

این تهیه‌کننده می‌گوید: تلویزیون باید در مقابله با گسترش خشم یا هر رفتار ناپسندی در جامعه دست به الگوسازی بزند و سریال‌های تلویزیونی یکی از بهترین قالب‌ها برای تاثیرگذاری الگوها، محسوب می‌شود.‌

رفعتی سریال‌های تلویزیونی را فضای مناسبی برای نمایش تاثیر و نتیجه روابط درست و غلط اجتماعی می‌داند و می‌گوید: لازم نیست در یک برنامه به‌صورت مستقیم به خشم یا هر صفت دیگری اشاره شود؛ کافی است روابط و تاثیرات هر رفتار بدرستی در یک سریال طراحی شود ؛ چرا که شیوه پرداخت بسیار مهم است.‌

محمدعلی اسلامی، تهیه‌کننده سریال‌های تلویزیونی که سریال زیر تیغ را هم تهیه کرده است، نیز پرداختن به موضوع عصبانیت و خشم را بسیار حساس می‌داند و معتقد است باید عواقب خشم و عصبانیت را در آثار نمایشی به مخاطب نشان داد.‌

وی با اشاره به معضلات و ماجراهایی که در اثر یک لحظه خشم و از خود بی‌خود شدن در سریال زیرتیغ به نمایش درآمد، تاکید کرد: سریال‌های تلویزیونی نمی‌تواند به صورت مستقیم آموزش بدهد و به مخاطب بگوید چطور خشم و پرخاشگری را کنترل کنند، اما می‌تواند عواقب و تبعات عصبانیت، خشونت و پرخاشگری را روایت و زمینه همذات‌پنداری و عبرت‌اندوزی را فراهم کنند.‌

ماهواره و ترویج خشونت

در مقابل صفات نکوهیده‌ای چون پرخاشگری و خشم، ویژگی‌های اخلاقی نیز مانند صبر، آرامش و مدارا توصیه شده است؛ اما با این که در این‌باره برنامه‌هایی متعدد به مردم ارائه شده، شاهد رشد عصبانیت و پرخاشگری هستیم.‌ شاید به نظر برسد برنامه‌هایی که مهارت‌های ارتباطی را آموزش داده و می‌دهند در کارشان موفق نبوده یا نتوانسته‌اند به اندازه کافی مخاطب برای خود دست و پا کنند.‌ اما از نگاه محسن ایمانی، استاد روان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، مخاطبان تلویزیون در معرض انواع برنامه‌های تصویری قرار دارند که خشونت را ترویج می‌دهند.‌

وی تاکید کرد، همیشه علم به یک مسأله به عمل منجر نمی‌شود و ممکن است بسیاری از مخاطبان برنامه‌های آموزشی تلویزیون درباره علل ایجاد عصبانیت یا شیوه‌های کنترل آن اطلاعات داشته باشند، اما نتوانند این علم را به عمل بدل کنند و در موقع لازم از شیوه‌های مناسب برای کنترل خشم استفاده کنند.‌

براساس توضیحات این روان‌شناس می‌توان گفت پرهیز از عوامل خشونت‌زا نیز به اندازه اطلاع‌رسانی و آموزش مستقیم، اهمیت دارد.‌ ایمانی در این‌باره گفت: در کنار تمام آموزش‌هایی که برای افزایش آستانه تحمل آدم‌ها در مقابل خشم ارائه می‌شود، لازم است در انتخاب فیلم‌های سینمایی، سریال‌های تلویزیونی و ساخت این آثار در نگارش دیالوگ‌ها و...‌ به احتمال ترویج خشونت نیز توجه و از آن پرهیز شود.‌

تاثیرپذیری مخاطب از تلویزیون نکته‌ای نیست که بتوان بسادگی از آن عبور کرد؛ اما شیوه این تاثیرپذیری مقوله‌ای مهم و تعیین‌کننده است.‌

به عنوان نمونه برخی نظریه‌پردازان رسانه، نمایش خشونت در تلویزیون را به گسترش خشونت در جامعه مرتبط می‌دانند و برخی دیگر نیز این اتفاق را سوپاپ اطمینانی برای کنترل میزان خشونت در جامعه تلقی می‌کنند و بر این عقیده‌اند نمایش آثار خشونت‌بار به مردم این فرصت را می‌دهد تا خشم‌ درونی خود را به شیوه همذات‌پنداری با قهرمان نمایشی تخلیه کنند و مانع بروز آن در جامعه و ارتباطات واقعی شوند.‌

دکتر محسن ایمانی با نظریه دوم مخالف است و در این‌باره توضیح می‌دهد که رسانه باید علاوه بر آموزش مستقیم و غیرمستقیم، انتخاب آثار ارزشمند و پخش آثار به دور از خشونت، گاهی تفاوت‌های موجود در آثار ایرانی و غربی را تحلیل و داشته‌هایمان را برای مخاطبان تشریح کند.‌ از نگاه این روان‌شناس، شناخت این برتری‌ها به مردم کمک می‌کند خشم درونی کمتری احساس کنند.‌

مدیریت خشم با برنامه‌های شاد

آموزش غیرمستقیم و تاثیرگذاری بر مخاطب از مهم‌ترین راهکارهایی است که همواره توسط کارشناسان و متخصصان رسانه به آنها اشاره شده است. در این مقوله درباره پیشگیری از گسترش پرخاشگری، خشم و عصبانیت نیز تاکید شده است.

علیرضا خوش‌نویس که درباره ویژگی‌ اخلاقی ایرانیان تحقیق و مطالعه می‌کند، در زمینه تاثیرگذاری بر گسترش میزان خشم و عصبانیت در جامعه به دو کارکرد مهم برای تلویزیون اشاره می‌کند؛ یکی برنامه‌های تربیتی درست بخصوص برای کودکان و نوجوانان و دیگری ارائه برنامه‌هایی که حس و حال خوش برای مخاطب ایجاد می‌کند و موجبات رهاشدن از خشم و عصبانیت را فراهم می‌آورد.‌

محمدعلی اسلامی نیز ایجاد حال خوش را راهکاری ارزشمند می‌داند و معتقد است؛ عصبانیت و پرخاشگری بین افراد هر جامعه‌ای وجود دارد و در جامعه ما نیز به واسطه وجود مشکلات اجتماعی و فرهنگی متعدد، این رفتار در حال افزایش است، اما باید به مخاطب کمک کرد تا این احساسات را در خودش مدیریت کند.‌

محسن ایمانی نیز تاثیرات روانی برنامه‌های شاد و طنز را قابل اعتنا می‌داند و تشریح می‌کند که شادی و شادمانی نیز به اندازه خشم و خشونت بر روح انسان تاثیرگذار است و همان‌طور که یک بیننده از تماشای یک برنامه خشن متاثر می‌شود، از دیدن برنامه‌های شاد و مفرح نیز تاثیر می‌گیرد.‌ وی ایجاد رضایت به کمک پخش برنامه‌های آرامش‌بخش را بهترین راهکار تلویزیون برمی‌شمارد.‌

فقط تلویزیون مسئول نیست

همچنان که افزایش خشم و عصبانیت در جامعه دلایل و عوامل متعدد دارد، مدیریت و رفع آن نیز به‌عهده نهادها و سازمان‌های متعددی است که در قبال جامعه مسئول هستند.‌

ابوالفضل آقابابا پژوهشگر اجتماعی درباره شرایط فعلی جامعه و عملکرد رسانه ملی توضیح داد: جامعه‌ ما شرایط بدی را به لحاظ پرخاشگری و خشونت تجربه می‌کند و برخلاف آنچه برخی می‌پندارند تلویزیون قرار نیست نقش ناجی را داشته باشد؛ این رسانه نه چیزی را ایجاد و نه آن را از بین می‌برد، بلکه می‌تواند در شدت و ضعف هر چیزی نقش داشته باشد.‌

از نگاه این پژوهشگر و دانش‌آموخته رشته جامعه‌شناسی، صدا و سیما مسئول حذف یا ایجاد خشونت در جامعه نیست و در مواجهه با آن نیز کار دشواری پیش‌رو دارد.‌ خشونت در جامعه وجود دارد و صدا و سیما لاجرم اخبار آن را منعکس می‌کند ؛ بنابراین لازم است به تناسب رشد اخبار مرتبط با خشم و خشونت، نمایش برنامه‌های شاد و مفرح در تلویزیون افزایش پیدا کند و از ابزارهای درست و موثر برای ایجاد آرامش بهره گرفت.‌

آقابابا تداوم اثر یک برنامه خوب تلویزیونی را در شرایط عادی روز می‌داند و معتقد است در شرایط کنونی کشورمان تاثیر چنین برنامه‌هایی بیشتر از چند ساعت نیست.‌ این جامعه‌شناس به برنامه خندوانه و تاثیرات آن اشاره و تاکید می‌کند، این برنامه یک اتفاق بزرگ و تحسین‌برانگیز در تلویزیون محسوب می‌شود.‌

وی با انتقاد از پخش آن در یک شبکه دیجیتال، نمایش برنامه‌هایی از این دست در شبکه‌های دیگر و انرژی‌بخشی و ایجاد آرامش را ضروری دانست و اظهار امیدواری کرد، شاید در شرایط کنونی صدا و سیما بتواند با ساخت و عرضه برنامه‌های مناسب بیشتر از هر نهاد و سازمانی به مردم کمک کند.‌

این جامعه‌شناس پخش برنامه‌های ورزشی در کنار برنامه‌های شاد و مفرح را نیز ضروری دانست و بر اهمیت همراهی رسانه ملی با مردم و خواست آنها تاکید کرد.‌

آذر مهاجر -گروه رادیو و تلویزیون