زباله‌ای که حالا زندگی می‌بخشد

بعضی از خانواده‌هایی که در انتظار تولد فرزند هستند، پیش از تولد فرزندشان تصمیم می‌گیرند نمونه خون بندناف او را ـ که دربردارنده سلول‌های بنیادی است ـ در یک بانک خون بندناف خصوصی ذخیره کنند. در حقیقت این اقدام شبیه به نوعی بیمه است که اگر روزی کودکی به بیماری خطرناکی مبتلا شود، می‌توان برای درمان او از این نمونه خونی استفاده کرد. با دکتر مرتضی ضرابی، مدیرعامل بانک خون بندناف رویان درباره پرسش‌هایی که ممکن است ذهن بسیاری از افراد را درباره ماهیت و عملکرد بانک‌های خون بندناف به خود مشغول کرده باشد، گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

منظور از بانک خون بند‌ناف چیست و اساسا این بانک با چه هدفی راه‌اندازی شده است؟

بانک خون بندناف همان‌طور که از نام آن پیداست، شرایطی را فراهم می‌کند تا سلول‌های بنیادی موجود در خون بندناف تحت شرایط خاصی جمع‌آوری شده و در بانکی ذخیره شود تا اگر زمانی به سلول‌های بنیادی برای پیوند نیاز داشتیم، این منبع ارزشمند به راحتی در دسترس باشد و بتوان برای پیوند از آن استفاده کرد. در کنار منابعی که امروز برای به دست آوردن سلول‌های بنیادی مطرح است بحث خون بندناف که زمانی به‌عنوان زباله بیولوژیک دور ریخته می‌شد، مورد توجه قرار گرفته است. خونی که در دوران بارداری مادر در بندناف و جفت جریان دارد و بعد از تولد دور ریخته می‌شود، منبعی از سلول‌های بنیادی، بخصوص سلول‌های بنیادی خون‌ساز است که می‌توان در روند درمان بیماری‌های بدخیمی مانند تالاسمی، انواع سرطان‌های خون، بیماری‌های نقص سیستم ایمنی بدن و همچنین کم‌خونی‌های مادرزادی که منشاء خونی دارد، مورد استفاده قرار گیرد. به این ترتیب در سطح دنیا بانک‌های خون بند ناف متعددی در قالب بانک‌های خصوصی و عمومی راه‌اندازی شده که کارکرد آنها تا حدی متفاوت است. در کشور ما نیز بانک‌های خون بندناف خصوصی و عمومی راه‌اندازی شده است که اکنون این بانک‌ها در سطح کشور فعال هستند و به بیماران خدمات ارائه می‌کنند.

تفاوت کارکرد بانک‌های خون بندناف خصوصی و عمومی در چیست؟

در بانک‌های عمومی خانواده‌هایی که در آستانه تولد فرزند هستند در صورتی که تمایل داشته باشند، می‌توانند خون بندناف نوزاد خود را به این بانک اهدا کنند و بر این اساس هزینه‌ای برای نگهداری نمونه خون اهدا شده پرداخت نمی‌کنند. البته نسبت به خون بندناف اهدایی مالکیتی هم ندارند. این نمونه می‌تواند در اختیار همه بیمارانی که از مراکز پیوند به بانک‌های عمومی معرفی می‌شوند قرار گیرد. سازمان انتقال خون مالک یکی از بانک‌های خون بندناف عمومی در کشور است. وقتی والدینی خون بندناف فرزندشان را به این بانک اهدا می‌کنند، هیچ مالکیتی نسبت به آن ندارند و این نمونه می‌تواند در اختیار هر بیماری که نیازمند سلول‌های بنیادی باشد قرار گیرد. اما در بانک‌های خون بندناف خصوصی این‌طور نیست. در این بانک‌ها خانواده‌ای که در انتظار تولد فرزند هستند پیش از تولد فرزندشان قراردادی را با این بانک خون بندناف امضا و هزینه اولیه‌ای را پرداخت می‌کنند. به این ترتیب این نمونه به‌طور شخصی برای خود آنها نگهداری می‌شود و مالکیت نمونه برای خانواده محفوظ است و آنها می‌توانند این نمونه را برای هر مدت زمانی که مدنظرشان باشد در این بانک نگهداری کنند. خوشبختانه اکنون در بانک عمومی خون بندناف رویان نزدیک به 4000 نمونه و در بانک خصوصی خون بندناف این مجموعه حدود 50 هزار نمونه ذخیره‌سازی شده است. البته علاوه بر پژوهشگاه رویان، بانک‌های عمومی دیگری در سازمان انتقال خون ایران و بیمارستان شریعتی تهران وجود دارد که فکر می‌کنم در این بانک‌های عمومی نیز حدود پنج تا شش هزار نمونه ذخیره‌سازی شده باشد. آنچه از سوی دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به‌عنوان ضرورت وجود بانک خون بندناف و تبدیل آن به یک طرح ملی در کشور مطرح شده است نیز مربوط به بانک‌های خون بندناف عمومی است. چند سالی است گفته می‌شود قرار است بودجه‌ای به منظور توسعه فعالیت‌های بانک‌های خون بندناف عمومی در نظر گرفته شود که متاسفانه هنوز تامین اعتبار لازم برای این پروژه انجام نشده است.

برای انتقال نمونه خون بندناف و ذخیره آن در بانک‌های خصوصی از چند ماه پیش از تولد نوزاد باید اقدام شود؟

معمولا ماه آخر بارداری اقدامات لازم برای این کار انجام می‌شود. خانواده‌ها می‌توانند از مدت‌ها قبل برای انجام چنین کاری اقدام کنند. آنها می‌توانند با مراجعه به پایگاه اینترنتی بانک خون بندناف رویان به اطلاعات لازم در این زمینه دسترسی داشته باشند. در این پایگاه اینترنتی درباره نحوه ذخیره‌سازی نمونه، آزمایش‌هایی که لازم است مادر پیش از تولد انجام دهد و حتی شاخص‌هایی که برای این کار در نظر گرفته می‌شود در اختیار افراد قرار می‌گیرد.

یعنی ممکن است برای بعضی نوزادان امکان ذخیره نمونه خون بندناف وجود نداشته باشد؟

برای بررسی امکان نگهداری نمونه خون بندناف نوزاد شاخص‌هایی در نظر گرفته شده است. برای مثال، اگر مادر در دوران بارداری یا حتی گاهی پیش از بارداری به بیماری‌هایی مبتلا شده یا داروهای خاصی را مصرف کرده باشد امکان ذخیره و نگهداری نمونه خون بندناف وجود ندارد. اگر خانواده‌ای شرایط لازم برای این کار را نداشته باشد بر این اساس می‌تواند متوجه شود که نمی‌تواند برای ذخیره‌سازی خون بندناف اقدام کند. اگر خانواده‌ای اصرار داشته باشند چنین کاری را انجام دهند و حتما نمونه خون بندناف نوزادشان را در بانک خون بندناف ذخیره کنند، باید در دوران بارداری، پزشکی را که تحت نظر او هستند از این موضوع مطلع سازند تا داروهایی که ممکن است در دوران بارداری مورد استفاده قرار گیرد و برای این کار محدودیت ایجاد می‌کند برای مادر تجویز نشود. در غیر این صورت مادر باید آگاه باشد که ممکن است به دلیل مصرف بعضی دارو‌ها در دوران بارداری امکان ذخیره نمونه خون بندناف فرزندش وجود نداشته باشد. البته مرحله اصلی بستن این قرارداد و ایجاد هماهنگی‌های لازم به منظور انتقال و ذخیره‌سازی نمونه خون بندناف در ماه آخر بارداری انجام می‌شود. برای این کار هزینه‌ای به‌عنوان هزینه اولیه و هزینه‌ای نیز به‌عنوان شارژ سالانه از متقاضیان دریافت می‌شود. هزینه اولیه برای یک سال نگهداری و هر خانواده تا زمانی که بخواهد این نمونه در بانک خون بندناف نگهداری شود باید هر سال به طور جداگانه مبلغی را پرداخت کند.

نمونه خون بندناف تا چه مدت زمانی در بانک خون بندناف قابل نگهداری است؟

براساس استانداردی که از سوی بانک جهانی خون بندناف تعیین شده می‌توان تا 20 سال نمونه خون بندناف را در این بانک‌ها نگهداری کرد. البته این مدت زمان براساس شرایطی که وجود دارد، می‌تواند متفاوت باشد. بانک خون بندناف رویان به خانواده‌ها اعلام کرده است که این نمونه‌ها تا 20 سال در این بانک‌ها قابل نگهداری است، اما باتوجه به این که استاندارد و شرایط کیفی دائم در حال تغییر است، ممکن است عوامل دیگری نیز در مدت زمان نگهداری یک نمونه اثرگذار باشد. گاهی کودک بزرگ‌تر شده و وزن او افزایش یافته است و خوشبختانه به بیماری خاصی هم مبتلا نیست. در این صورت خانواده می‌تواند تصمیم بگیرد بعد از گذشت چند سال دیگر نمونه را در این بانک نگهداری نکند. در این زمینه هیچ محدودیتی وجود ندارد و خانواده‌ها می‌توانند بعد از مدتی از پرداخت هزینه شارژ نگهداری نمونه انصراف دهند. در این صورت بعد از این مدت این نمونه در بانک خون بندناف نگهداری نمی‌شود، اما اگر خانواده‌هایی به هر علتی بخواهند این نمونه را برای مدت زمان 20 سال در بانک خون بندناف ذخیره کنند، مانعی ندارد و خوشبختانه پژوهشگاه رویان زیرساخت‌های لازم برای انجام این کار را فراهم کرده است.

به نظر می‌رسد برای نگهداری این نمونه‌ها باید شرایط اختصاصی وجود داشته باشد. نمونه‌ها در چه شرایطی نگهداری می‌شود؟

استانداردهایی که برای نگهداری نمونه‌ها در نظر گرفته می‌شود استانداردهای سختگیرانه‌ای است. خوشبختانه ما اکنون این استاندارد را پیاده‌سازی کرده‌ایم. یکی از مهم‌ترین این شرایط این است که باید نمونه از تولد نوزاد و خونگیری در یک زنجیره برودتی مناسب نمونه به بانک خون منتقل شود. پس از این مرحله بلافاصله کار جداسازی سلول‌های بنیادی انجام می‌شود و در مدت زمان کمتر از 24 ساعت نمونه به تانک‌های ذخیره سلول که حاوی نیتروژن مایع است، منتقل می‌شود. سرعت عمل در این زمینه بسیار مهم است. مراحل کار باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام شود. باید سلول‌هایی که در خون بندناف وجود دارد با حداکثر شرایط زنده ماندن یا احیا حفظ شود. این فرآیند باید منطبق بر مجموعه‌ای از استانداردهای سختگیرانه پیش برود که خوشبختانه ما اکنون این شرایط را اجرا می‌کنیم و بر این اساس حدود 50 هزار نمونه در بانک خصوصی و بیش از 5000 نمونه در بانک عمومی پژوهشگاه رویان ذخیره و نگهداری شده است. نکته مهم شرایط نگهداری نمونه‌هاست که ما برای رسیدن به این هدف امکانات استانداردی را فراهم کرده‌ایم که امکان نگهداری نمونه‌ها برای مدت زمانی طولانی‌تر را فراهم می‌کند.

اساسا چه ضرورتی برای راه‌اندازی بانک‌های خون بندناف وجود دارد؟

چند سالی است که در دنیا بانک‌های خون بندناف فعالیت خود را آغاز کرده‌اند. خون بندناف در اصل می‌تواند جایگزین پیوند مغز استخوان باشد. در مواردی که بیماری به پیوند مغز استخوان نیاز داشته باشد و نتوان دهنده مناسبی برای انجام این کار پیدا کرد، جایگزین بعدی خون بندناف است. خون بند‌ناف چند ویژگی مهم دارد؛ نخست این که همیشه در دسترس است و شما وقتی بانک خون و اطلاعات ژنتیکی سلول‌ها را داشته باشید در مدت زمان چند دقیقه می‌توانید نمونه مناسب را پیدا کنید. اگر اکنون کسی بخواهد از نمونه خون بندناف استفاده کند، می‌توان با آزمایش HLA یا شاخص ژنتیکی سلول در مدت زمان چند دقیقه در بانک خون جستجو کرد تا نمونه مناسب و منطبق با بیمار در بانک پیدا شود. ویژگی دیگر این است که سلول‌های بنیادی خون بندناف هنوز بلوغ لازم را پیدا نکرده‌اند و به همین دلیل شانس رد پیوند در خون بندناف در مقایسه با سلول‌های بنیادی مغز استخوان کمتر است. نکته دیگر این که برای پیوند مغز استخوان حتما باید دهنده و گیرنده پیوند از نظر مشخصات ژنتیکی صد درصد با هم منطبق باشند، اما در خون بندناف با توجه به این که سلول‌ها از نظر ایمنی بلوغ لازم را پیدا نکرده‌اند، حتی اگر یک یا دو اختلاف در شاخص‌های ژنتیکی وجود داشته باشد نیز امکان پیوند وجود دارد. این ویژگی موجب می‌شود در نمونه خون بندناف بتوان تعداد سلول‌های بیشتری را برای پیوند پیدا کرد. رویکردی که اکنون در سطح دنیا وجود دارد این است که بتوان در مواردی که دهنده مناسبی برای بیماران مبتلا به سرطان در خانواده و خویشاوندان بیمار وجود ندارد، بتوان از این منبع که در دسترس است استفاده کرد. البته در دنیا این رویکرد مطرح است که با توجه به افزایش قابلیت‌ها و کارکردهای سلول‌های بنیادی، هر کشوری که بتواند یک منبع سلولی مناسب داشته باشد در آینده می‌تواند در حوزه سلول درمانی قدم‌های بلندتری بردارد، زیرا روز به روز کاربردهای سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌ها بیشتر شناخته می‌شود. این می‌تواند فرصتی برای کشور باشد. اما در کنار آن یا به عبارتی به موازات آن باید بتوان مراکز پیوند یا مراکزی که می‌توانند از سلول‌های بنیادی خون بندناف استفاده ‌کنند نیز افزایش داد. یکی از نگرانی‌های ما این است که با وجود افزایش تعداد نمونه‌های ذخیره شده در بانک‌های خون بندناف تعداد مراکز پیوند بسیار کم است و هنوز نتوانسته‌ایم از این سلول‌ها به نحو مناسبی استفاده کنیم.

آیا نمونه نگهداری شده در بانک خون بندناف فقط برای خود فرد قابل استفاده است؟

خیر، این نمونه فقط برای فردی که نمونه خون بندناف او نگهداری شده قابل استفاده نیست. هر فردی که با این فرد از نظر ژنتیکی تطابق داشته باشد، می‌تواند از این نمونه استفاده کند. بیشترین کاربرد مورد نظر برای سلول‌های بنیادی در سطح دنیا برای افراد غیرخویشاوند است. این نکته‌ای بسیار مهم است. درست است که این نمونه برای خود فرد و خانواده‌اش با احتمال 25 تا 50 درصد قابل استفاده است، اما همان‌طور که گفته شد با توجه به این‌که این سلول‌ها از نظر ایمنی بلوغ لازم را پیدا نکرده‌اند برای هر فردی که تطابق ژنتیکی داشته باشد، می‌توان از این نمونه استفاده کرد. اکنون بیشتر خانواده‌ها به سمت تک‌فرزندی پیش رفته‌اند و به نظر می‌رسد با در نظر گرفتن چنین شرایطی امروزه ضرورت انجام این کار بیشتر احساس می‌شود. ممکن است در آینده به دلیل کوچک‌تر شدن خانواده‌ها نتوان فرد‌ دهنده مناسب برای پیوند را در خانواده نزدیک بیمار پیدا کرد. بنابراین به نظر می‌رسد این روش می‌تواند روش مناسب و مطمئنی باشد که خانواده‌ها در صورت نیاز می‌توانند از آن برای یافتن سلول مناسب استفاده کنند.

از نمونه سلول‌های خون بندناف بیشتر برای درمان کدام گروه از بیماری‌ها می‌توان استفاده کرد؟

اکنون از این منبع بیشتر برای درمان بیماری‌هایی استفاده می‌شود که منشاء خونی داشته باشد. پروژه‌هایی در حال اجراست که اکنون در مرحله کارآزمایی بالینی قرار دارد. برای مثال در زمینه درمان بیماران مبتلا به فلج مغزی یا کودکان مبتلا به CP، بیماری دیابت، ضایعات کبدی و اختلالات عصبی کارهایی انجام شده است. بیشترین بیماری‌های بدخیم در اطفال منشاء خونی دارد و به همین دلیل بیشترین پیوندهایی که در سطح دنیا انجام شده، برای درمان بیماری‌هایی بوده که منشاء خونی داشته است.

آیا با گذشت زمان کیفیت سلول‌هایی که در بانک خون بندناف نگهداری می‌شود کاهش پیدا می‌کند؟

براساس بررسی‌های انجام شده و در نظر گرفتن استانداردهای بانک خون جهانی با گذشت زمان کیفیت سلول‌ها تا حدی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. البته این شرایط می‌تواند کیفیت 10 تا 15 درصد سلول‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. این در شرایطی است که شما متوجه می‌شوید هیچ چاره‌ای برای زنده نگهداشتن فرد ندارید، مگر این که از این سلول استفاده کنید. بنابراین در این صورت با وجود کاهش کیفیتی که می‌تواند از نظر تعداد سلول وجود داشته باشد نمونه از شرایط مناسب برای انجام پیوند برخوردار است.

بعضی متخصصان بر این باورند در دنیا بانک‌های خون بندناف خصوصی منسوخ شده و بانک‌های خون بندناف عمومی در ارجحیت است. نظر شما چیست؟

ما معتقدیم بانک خون بندناف عمومی باید توسعه پیدا کند. در رویان، بانک عمومی را هم در کنار بانک خصوصی داریم و از آنچه در بانک خصوصی به‌عنوان درآمد کسب می‌کنیم، برای تقویت بانک‌های عمومی استفاده می‌کنیم. در دنیا دو رویکرد مختلف در این زمینه مطرح است؛ گروهی بر این باورند که اساسا نیازی به گسترش بانک‌های خصوصی نیست و باید فعالیت بانک‌های خصوصی متوقف شود، اما سازمان جهانی بهداشت بر این باور است که خانواده باید حق انتخاب داشته باشد که نمونه خون بندناف را اهدا کند یا آن را در یک بانک خصوصی برای خود نگهداری کند. اکنون حتی در کشور فرانسه که از سال 2009 تصمیم گرفت فعالیت بانک‌های خصوصی را متوقف سازد، بعد از بحث‌های مطرح شده تصمیم گرفته شد فعالیت بانک‌های خصوصی از سر گرفته شود. کاری که ما انجام می‌دهیم در سطح دنیا الگوی جدیدی است. در کشور ما حدود 30 تا 40 درصد نمونه‌هایی که در بانک خصوصی ذخیره شده است خانواده‌ها‌یشان این رضایت را داده‌اند که اگر زمانی بیماری به این نمونه نیاز داشت حاضرند نمونه‌ای که با هزینه شخصی خودشان نگهداری کرده‌اند، به این بیمار اهدا کنند. ما از توان بخش خصوصی برای تقویت بانک عمومی استفاده کرده‌ایم. در هیچ کشوری چنین امکانی وجود ندارد. ایرانی‌ها نوعدوست هستند و این ویژگی به ما کمک کرده است بتوانیم به این هدف دست پیدا کنیم. به همین دلیل معتقدیم اگر بانک‌های خصوصی هم در کشور تقویت شود همه مردم می‌توانند از آن نفع ببرند. بعضی خانواده‌ها بعد از پس گرفتن هزینه‌ای که در طول سال‌ها برای ذخیره نمونه در بانک خصوصی پرداخت کرده‌اند این نمونه را به بیماران نیازمند اهدا کرده‌اند. ما معتقدیم بهتر است بانک عمومی تقویت شود، اما اگر فردی بخواهد این نمونه را به‌طور شخصی برای خود نگهداری کند این امکان وجود دارد.

یکی از انتقادات مطرح شده درباره بانک خون بندناف خصوصی رویان این است که این کار صرفا با هدف نمایش توانمندی‌های داخلی انجام شده است. آیا واقعا همین‌طور است؟

قدم اول ما با این هدف برداشته شده است که ثابت کنیم ما می‌توانیم چنین کاری را انجام دهیم. هر خدمت دیگری که در مجموعه رویان ارائه می‌شود نیز به نوعی دربردارنده این است که ما می‌توانیم. اکنون در کشورهای دیگر مانند کشورهای حاشیه خلیج فارس، آسیای میانه و عراق اعلام آمادگی کرده‌ایم که این دانش فنی را صادر کنیم. این کشورها به‌عنوان هدف در نظر گرفته شده و با بعضی از این کشورها تفاهم‌نامه‌ای هم امضا کرده‌ایم. ما می‌توانیم دانش فنی ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی را در اختیار این کشورها قرار دهیم. در اربیل عراق دفتری داریم که نمونه‌های خون بندناف را به رویان منتقل می‌کنیم و کار ذخیره‌سازی این نمونه‌ها در داخل کشور انجام می‌شود. البته اکنون نظر ما فقط این است که کار ذخیره‌سازی انجام دهیم، اگرچه کار اصلی ما ذخیره‌سازی نمونه‌هاست و ما مرکز پیوند نیستیم. به همین دلیل مرتب با مراکز پیوند در ارتباط هستیم و حتی اعلام آمادگی کرده‌ایم اگر نیاز باشد بتوانیم با مراکز درمانی در تجهیز مراکز پیوند همکاری داشته باشیم، با این هدف که نمونه‌ها به پیوند برسد. اکنون خیلی از موارد را داریم مادری که فرزند مبتلا به تالاسمی با سرطان خون دارد در انتظار تولد فرزند دوم است برای این افراد حتی این امکان فراهم شده که نمونه خون بندناف فرزند دوم به طور رایگان در بانک خون نگهداری شود تا اگر امکان داشته باشد این نمونه به پیوند برسد. در خانواده‌هایی که به نوعی بیماری دارند و ممکن است نیاز به پیوند داشته باشند مشکلات مالی مانعی برای ذخیره‌سازی نمونه خون نبوده است. اکنون حتی برای افرادی که مشکل مالی دارند و در خانواده آنها بیماری وجود ندارد، شرایطی برای تقسیط هزینه نگهداری نمونه در نظر گرفته‌ایم. معتقدم این بانک نمونه خون بند‌ناف برای کشور ما سرمایه است و با وجود بحث‌های غیرمنصفانه‌ای که مطرح شده ما با بالاترین استاندارد، نمونه‌ها را ذخیره می‌کنیم.

تاکنون در بانک خون بندناف رویان چند نمونه پیوند موفقیت‌آمیز گزارش شده است؟

در سال‌های اخیر حدود چهار نمونه از بانک‌های خون بندناف عمومی و پنج نمونه از بانک‌های خون خصوصی برای پیوند استفاده شده است. از چهار نمونه بانک عمومی دو پیوند موفقیت‌آمیز بوده است. از بین نمونه‌های بانک خصوصی نیز حدود دو مورد از پیوندهای انجام شده موفقیت‌آمیز بوده است. این که گفته می‌شود حدودا به این دلیل است که بعضی موارد پاسخ به درمان تا مدتی مناسب بوده و بیماری دوباره شدت پیدا کرده است. در حقیقت، پیوند موفقیت‌آمیز بوده است و بعد از شش ماه تا یک سال ممکن است بیماری بار دیگر شدت پیدا کند. اخیرا پیوند موفقیت‌آمیزی روی یک بیمار یازده ساله مبتلا به سرطان خون انجام شد. خوشبختانه نمونه خون بندناف برادر دو ساله بیمار در بانک خون بندناف رویان نگهداری شده بود که توانستیم از این نمونه برای درمان این بیماری استفاده کنیم. این پیوند آذر امسال در بیمارستان شریعتی تهران انجام شد که خوشبختانه با نتایج موفیقت‌آمیزی همراه بود.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش