زیور‌آلات، صدرنشین صادرات

زیورآلات کم حجم‌ترین و کوچک‌ترین کالاهایی است که توسط هنرمندان ایرانی ساخته می‌شود. زیورآلات از جمله اقلام صنایع دستی است که خارجی‌ها علاقه بسیاری به آن نشان می‌دهند. اقلام عمده صادرات در سال گذشته شامل زیورآلات سنتی، شیشه، سفال، سرامیک، گلیم و زیلو، چوب و مشتقات آن، مس و مشتقاتش بوده و بیشترین صادرات صنایع دستی به کشورهای امارات عربی متحده، عراق، ترکیه و افغانستان صورت گرفته است. زیورآلات سنتی ایران در کشورهای عراق، لبنان، امارات عربی متحده و کانادا بازار خوبی دارد، اما محصولات دیگری چون پاپیه ماشه، تذهیب و نگارگری بهتر است به کشورهای آذربایجان، قزاقستان و کویت صادر شود.

اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در مراسمی که به مناسبت هفته صنایع دستی برگزار شده بود با اشاره به این‌که صنایع دستی از جمله هنر و صنعتی به شمار می‌رود که از ابعاد و ویژگی‌های مهمی در حوزه اقتصاد برخوردار است، گفت: «صنایع دستی نه تنها در حوزه فرهنگ و هنر در راس و سرآمد، که در حوزه اقتصاد بسیار موثر و تاثیرگذار است. صادرات فرهنگ یعنی صادرات فکر. بنابراین حوزه صنایع دستی در بخش اقتصادی جزو سرآمدترین رشته‌ها خواهد بود.»

سهم 0.8 درصدی صنایع دستی از صادرات غیرنفتی

به گفته اسدالله عسگراولادی، رئیس کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران، از 42 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی ایران، 13 میلیارد مربوط به پتروشیمی، 12 میلیارد میعانات گازی و 18 میلیارد هم به صادرات غیرنفتی اختصاص پیدا می‌کند که فقط، 150 میلیون دلار از آن مربوط به صادرات صنایع دستی است که با احتساب صادرات فرش این رقم به مرز 500 میلیون دلار می‌رسد.

مسئولان درحالی معتقدند که صادرات غیرنفتی بویژه صنایع‌دستی باید جایگزین صادرات نفت شود که رئیس کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی به سهم ناچیز صادرات صنایع‌دستی اشاره می‌کند و از سهم 8/0 درصدی این حوزه خبر می‌دهد. این در حالی است که در کشورهایی چون هند و چین و سریلانکا صنایع‌دستی یکی از محورهای صادرات است.

البته در دوره‌های گذشته با آمارهای دیگری در حوزه صادرات صنایع دستی روبه‌رو بودیم چنان که احمد بالان، مدیر کل سابق بازرگانی معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور درخصوص میزان صادرات صنایع دستی در دولت نهم و دهم گفته بود: «در دولت نهم (1387 -1384) در مجموع 470 میلیون دلار انواع صنایع دستی به خارج از کشور صادر و در فاصله زمانی 88 تا 90 در مجموع بیش از یک میلیارد دلار انواع محصولات صنایع دستی صادر شده است.»

او از کشورهای چین، اندونزی، ژاپن، تایلند، ویتنام، کره جنوبی، سنگاپور و هنگ کنگ در بخش آسیا و لبنان، قطر، عراق، عربستان سعودی، مراکش، مصر، تونس، آفریقای جنوبی، الجزایر و نیجریه در حوزه آفریقا و کشورهای عربی به عنوان کشورهای هدف صادرات صنایع دستی ایران نام برده و از ایتالیا، سوئد، فرانسه، اتریش، آلمان، اسپانیا، هلند، نروژ، چک و پرتغال در حوزه اروپا و همچنین آمریکا، ونزوئلا، برزیل، مکزیک و استرالیا در حوزه کشورهای آمریکایی و اقیانوسیه به عنوان بازار هدف ایران یاد کرده بود.

به گفته بالان در آن زمان، محصولات صنایع دستی ایران به کشورهای عربستان، کویت، امارات، قطر، یمن، ترکیه، سوریه، لبنان، مالزی، کره جنوبی، ژاپن، مراکش، مصر، لیبی، کنیا، آفریقای جنوبی، آلمان، فرانسه، اتریش، ایتالیا، دانمارک، سوئد، هلند، کانادا و آمریکا صادر می‌شد.

اما بهمن نامــور مطلق، معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، معتقد است: «چارچوب و ساختاری که دولت‌های نهم و دهم برای صنایع دستی ساختند، تابوت مرگ صنایع دستی بود و اگر این وضعیت تغییر نکند صنایع دستی می‌میرد.»

به موجب چه عواملی صادرات صنایع دستی طی سال‌های گذشته با چالش روبه رو شد؟ اعلام آمار غیرواقعی و خیالی، یکی از چالش‌ها و مشکلاتی بود که در سال‌های گذشته صنایع‌دستی کشور به آن مبتلا بود. آماری که پایه و اساس صحیحی نداشت و هر سال با ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش به رسانه‌ها اعلام می‌شد. چنان که نامور مطلق، یکی از مشکلات اصلی را که از دوره‌های گذشته گریبان صنایع‌ دستی را گرفته بود، ارائه آمارهای غیرواقعی توسط مسئولان وقت صنایع‌ دستی اعلام کرده‌است.

به گفته او حوزه صادرات غیرنفتی از جمله صنایع دستی و فرش از مشکلات دیگری از جمله تهیه مواد اولیه، طراحی یا بسته‌بندی، بالابودن هزینه حامل‌های انرژی و فرهنگ الگوی مصرف نیز رنج می‌برد. همچنین بر اساس شاخص فروش، وضع صنایع دستی در کشورمان مطلوب نیست؛ اما از گذشته بهتر شده و نوید آینده‌ای به مراتب بهتر می‌دهد.

همیاری گمرک در صادرات صنایع دستی

اکنون براساس هماهنگی‌های انجام شده با گمرک قرار است امسال 45 رشته دیگر صنایع دستی از قابلیت کد تعرفه صادراتی برخوردار شویم. البته برنامه‌های راهبردی برای در دست گرفتن بازارهای اروپایی در حوزه صنایع دستی نیز در دست اقدام است. هرچند که برنامه بلندمدت هنوز تکمیل نشده است، اما معاون صنایع دستی از اختصاص اعتبار به بخش صادرات و تولیدکنندگانی که تولیدات آنها جنبه صادراتی دارد، خبر می‌دهد.

نامور مطلق در زمینه صادرات صنایع دستی گفت: «جای هیچ تردیدی نیست توسعه صنایع دستی صادرات محور است، اما این حوزه تابع روابط سیاسی با کشورهای مختلف خواهد بود. از آنجا که در این زمینه ثباتی وجود ندارد روابط اقتصادی و فرهنگی هم دچار بی‌ثباتی شده است و بازارهای صادراتی خود را در خارج از دست داده‌ایم که کشورهای دیگر از این فضا نهایت استفاده را برده‌اندکه بازپس‌گیری آنها هزینه زیادی را به عهده ما خواهد گذاشت. امیدواریم با تلاش‌هایی که دولت تدبیر و امید، خصوصا وزارت امور خارجه انجام می‌دهد ثبات نسبی در حوزه روابط بین‌الملل ایجاد شود و بتوانیم بر بازارهای جهانی مطالعه و سرمایه‌گذاری کنیم.»

مسعود سلطانی‌فر، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی نیز با تاکید بر افزون بودن ظرفیت بخش صادرات غیرنفتی با آنچه اکنون شاهد هستیم، می‌گوید: «اگرچه رشد خوبی در این بخش داشته‌ایم، اما برای رسیدن به حد مطلوب باید یک کار اساسی و زیربنایی صورت گیرد. در این صورت کار سختی نیست که با همکاری جدی، 40 میلیارد دلار درآمدی که از محل صادرات نفت به‌دست می‌آید از صادرات محصولات پتروشیمی، محصولات صنعتی، فنی و مهندسی، فرش و صنایع‌دستی تامین شود.»

او از سازماندهی و ساماندهی اولیه‌ای خبر می‌دهد که در بخش صنایع‌دستی ایجاد شده است، اما این امر را ابتدای کار می‌خواند و می‌گوید: «برای رونق این بخش نیاز به زمان بیشتری داریم. با اقدامات زیرساختی که در سال 93 انجام شده سال 94 و 95 سال رونق و خیزش صنایع‌دستی محسوب می‌شود.»

آن‌طور که رئیس سازمان میراث‌فرهنگی می‌گوید: «‌اکنون تمام مشکلات بخش صنایع‌دستی در زمینه تولید، فروش، بیمه، تسهیلات، تامین انرژی، آموزش و... در جلسات مختلف حل و فصل شده است، اما همچنان تاکید دارم که باید به بخش بازرگانی، فروش و بازاریابی نگاه جدی‌تری شود. حتی اگر تمام مشکلات، معافیت‌ها و موانع صنایع‌دستی مرتفع شود، اگر نتوانیم صنایع‌دستی را به فروش برسانیم کارمان لنگ است.»

توجه بودجه ۹۴ به صنایع دستی

البته در برنامه بودجه سال 94 نیز در حوزه صنایع دستی، هرسه برنامه «تولید»، «ترویج» و «حمایت» از صنایع دستی نسبت به قانون بودجه سال 93 از افزایش اعتبار برخوردار شده‌اند. در این میان برنامه ترویج صنایع دستی با اختصاص 88500 میلیون ریال و رشدی 15‌/‌36 درصدی بیشترین اعتبار و درصد رشد را داراست.

صنایع‌دستی برای پیشبرد اهداف خود در حوزه صادرات می‌تواند با مذاکره با وابسته‌های بازرگانی و برگزاری سمینار به سمت عرضه صنایع‌دستی با ارزش و نفیس برود. این اقدام به‌عنوان اولین مرحله می‌تواند به معرفی صنایع‌دستی در کشورهای دنیا کمک کند. برای آن که صنایع‌دستی به اهداف خود نزدیک‌تر شود لازم است بررسی‌های دقیق در هر رشته انجام شود و سرمایه‌گذاری‌ها متناسب با آن صورت گیرد.

همچنین شناسایی و معرفی سرمایه‌گذاران خارجی اعم از ایرانی و غیرایرانی، در اختیارگذاشتن مکان‌های متعلق به ایران در خارج از کشور برای احداث گالری، فروشگاه یا نمایشگاه موقت و دائم صنایع دستی و راه‌اندازی بازارچه‌ها و مراکز عرضه صنایع دستی ایران در خارج از کشور از اقداماتی است که سفارتخانه‌ها می‌توانند برای ترویج صادرات صنایع دستی ایران انجام دهند.

البته نمی‌توان از نقش گردشگران در صادرات صنایع دستی چشمپوشی کرد. اکنون نیز سیاست مسئولان فراهم‌کردن زمینه‌ای برای ورود گردشگر به ایران و رفع موانع موجود است. این در حالی است که صنایع دستی نیز باید در کنار تولیدات خود به بحث بازاریابی و فروش بیش از پیش اهمیت دهد تا به این ترتیب اقتصاد این حوزه به همراه گردشگری رشد تاثیرگذاری داشته باشد.

جادوی بسته‌بندی

معرفی از طریق سفرا و حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی از جمله راهکارهایی است که می‌توان برای توسعه صادرات صنایع دستی در پیش گرفت. با وجود این نمی‌توان از بعد دیگر قضیه یعنی تاثیری که بسته‌بندی محصول می‌تواند در فروش و صادرات صنایع دستی داشته باشد چشمپوشی کرد. اهمیت بسته‌بندی یک کالا به اندازه‌ای است که بسیاری از بسته‌بندی اجناس کشورهای خارجی اگرچه کیفیت هم ندارد، اما سعی می‌کنند با بسته‌بندی مناسب، متقاضی را برای خرید آن کالا جذب کنند.

چرا سفال و سرامیک ایرانی به دلیل نداشتن بسته‌بندی مناسب به فروش نمی‌رسد، اما جنس چینی که کیفیتی پایین‌تر دارد جایگزین تولیدات ایرانی می‌شود؟ ما در حوزه بسته‌بندی صدها قدم از کشور همسایه خود یعنی ترکیه عقب‌تر هستیم و این بزرگ‌ترین معضل در حوزه صادرات به شمار می‌رود.

شهرزاد اسفرجانی که سال‌ها تجربه در حوزه گرافیت و تبلیغات و تدریس در حوزه طراحی بسته‌بندی را در کارنامه کاری خود دارد با اشاره به آن که صنعت، تولید، طراحی و تغییر تفکرات استراتژیک مسئولان سبب بهبود و ایجاد تغییرات در حوزه بسته‌بندی خواهد شد، گفت: «بسته‌بندی آخر راه تولید نیست، بلکه آغازگر راه حضور محصول در بازار است. از این رو باید به بسته‌بندی محصولات خود اعم از صنایع غذایی و پوشاک گرفته تا صنایع دستی توجه ویژه داشته باشیم.»

اسفرجانی معتقد است: «بسته‌بندی خوب سبب سود و بسته‌بندی بد سبب ضرر تولیدکننده می‌شود چراکه در واقع بسته‌بندی با برندسازی برابری می‌کند. یک بسته‌بندی زیبا و درست می‌تواند برندی برای ارائه یک محصول باشد.»

او با اشاره به آن که سرامیک‌های زیبا و مرغوب ایرانی به دلیل نداشتن بسته‌بندی شکیل از محصولات چینی عقب می‌ماند، تصریح کرد: «هنوز درخصوص بسته‌بندی صنایع دستی دستور کار دقیق و روشنی وجود ندارد. در واقع باید مدیران بازاریابی دستور کار را تدوین کنند و به این حوزه وارد شوند. در این میان باید طراحان با استعداد را تشویق کنیم و رهنمون دهیم تا وارد این عرصه شوند و دستور کارهای حرفه‌ای در اختیار آنها قرار گیرد تا بتوان شاهد حرکتی نوین در حوزه بسته‌بندی صنایع دستی بود.»

معصومه دیودار‌/‌ جام‌جم