روزهای​ بی‌قراری خورشید

گاهی رخ‌دادن توفان‌های خورشیدی و تابش ذرات باردار ناشی از بادهای خورشیدی و به دام افتادن این ذرات در میدان مغناطیسی زمین، موجب بروز اختلالاتی در ارتباطات رادیویی و مخابراتی می‌شود. باید توجه داشت این دوره یازده‌ساله در به اوج رسیدن فعالیت‌های خورشید به صورت قطعی رخ نمی‌دهد و گاهی ممکن است از 9 تا 14 سال نیز تغییر کند. اکنون در شرایطی که فعالیت‌های خورشید به اوج خود رسیده، می‌بینیم به دلایلی که نیاز به بررسی بیشترِ خورشیدشناسان دارد، فعالیت‌های شدید در سطح خورشید از قبیل ظهور لکه‌های بزرگ و شراره‌های خورشیدی که انفجارهای سهمگین در سطح خورشید هستند، افزایش قابل‌توجهی یافته است.

احوال این روزهای خورشید

این روزها کافی است با استفاده از روشی ایمن به سطح خورشید نگاه کنید تا به احتمال زیاد یک یا چند لکه یا گروهی از لکه‌های تیره بزرگ را بر سطح خورشید ببینید. این لکه‌ها مناطقی در سطح خورشید هستند که دمای پایین‌تری از دیگر قسمت‌های سطح خورشید دارند. چندی پیش، ظهور لکه‌ای به بزرگی قرص سیاره مشتری، توجه منجمان را به خود جلب کرده بود. واقعیت این است که دما در سطح خورشید به حدود 6000 درجه سانتی‌گراد می‌رسد، اما دما در وسط لکه‌ها اندکی پایین‌تر است و به حدود 500‌‌4 درجه می‌رسد. برخی خورشیدشناسان علت این وضعیت را در وجود میدان‌های مغناطیسی قوی می‌دانند که موجب می‌شود اختلاط مواد در این قسمت‌ها با سایر قسمت‌های سطح خورشید کاهش پیدا کند و در نتیجه، دما کمی پایین‌تر بیاید. نکته مهمی که باید توجه داشته باشید این است که لکه‌ها به هیچ وجه مناطق تاریکی نیستند؛ بلکه به دلیل قرارگیری در کنار مناطق بسیار روشن‌تر از خود، اندکی تاریک‌تر به نظر می‌آیند. خورشیدشناسان با زیر نظر گرفتن تغییرات در شکل لکه‌ها و بررسی روند تشکیل و نابودی آنها روی سطح خورشید به اطلاعات مهمی از ستاره هستی‌بخش منظومه شمسی دست یافته‌اند. یکی از اولیه‌ترین کشفیات مرتبط با لکه‌ها حدود 400 سال پیش رخ داد. آن زمان گالیله و دیگر دانشمندن هم‌عصر او، با زیر نظر گرفتن لکه‌های خورشید به چرخش وضعی خورشید پی بردند. آنها وقتی دیدند سرعت چرخش لکه‌های خورشید در نواحی قطبی و میانی و استوایی خورشید با هم تفاوت دارد، فهمیدند خورشید جسم صُلب و جامدی نیست؛ از این رو با مطالعات طولانی، مدت چرخش خورشید در نواحی استوایی تا قطبی را از حدود 26 تا 35 روز محاسبه کردند. این تجربه‌ای است که امروز هم ما می‌توانیم تکرار کنیم. این روزها بسیاری از دانش‌آموزان در جهان با راهنمایی معلم خود با روش‌های ایمن، خورشید و لکه‌های شگفت‌انگیز روی آن را رصد می‌کنند و به حقایق جالبی از این ستاره هستی‌بخش دست پیدا می‌کنند.

اگر شما هم دوست دارید خورشید را در اوج دوران فعالیتش رصد کنید، پنج راه ایمن زیر را به شما پیشنهاد می‌کنیم:

1ـ از طریق اینترنت

در این زمانه برای هر چیزی یک وبگاه یا اپلیکیشن حتما پیدا می‌شود! اگر می‌خواهید تصویر روز خورشید را ببینید که با وضوح و کیفیت مناسب با تلسکوپ و فیلتر استاندارد گرفته شده باشد، کافی است به وبگاه تلسکوپ فضایی SOHO یا وبگاه آب و هوای فضایی به نشانی www.spaceweather.com سر بزنید (با جستجوی نام SOHO Solar Observatory در گوگل، نشانی طولانی وبگاه این تلسکوپ خورشیدی مستقر در فضا را خواهید یافت.)

2ـ استفاده از فیلتر مناسب

منظور از فیلتر مناسب، فیلترهای شیشه‌ای تلسکوپ‌ها یا فیلتر مایلار است که معمولا در اختیار منجم‌هاست. با این‌حال می‌توانید عینک‌های مخصوص رصد خورشید را از فروشگاه‌های عرضه محصولات علمی تهیه کنید. اگر این کار را هم نتوانستید انجام دهید، تماشای خورشید با فیلتر جوشکاری که نمره حدود 14 دارد، روش مطمئنی است؛ با این حال این روش را توصیه نمی​کنیم. ولی هرگز از فیلم‌های عکاسی یا رادیولوژی که به نظر می‌رسد نگاه به خورشید از پشت آنها آسیبی به چشم نمی‌رساند، استفاده نکنید.

3 ـ استفاده از فن اتاق تاریک

از گذشته‌های دور دانشمندان فهمیده بودند اگر یک روزنه کوچک در جعبه‌ای ایجاد کنند، نمای مقابل روزنه از طریق بازتاب نور روی دیوار داخل اتاق تاریک تصویر تشکیل می‌دهد. اساسا همین فن ساده بود که بعدها به اختراع دوربین عکاسی برای ثبت مناظر و تصاویر منجر شد. حالا شما می‌توانید برای پرهیز از نگاه مستقیم به خورشید و بروز آسیب‌های احتمالی، با استفاده از یک جعبه بزرگ و ایجاد روزنه‌ای کوچک روی یکی از وجه‌های آن و تعبیه قسمتی برای وارد کردن سرتان به داخل جعبه، اتاق تاریک درست کنید و تصویر خورشید و لکه‌های روی آن را به طور ایمن در داخل جعبه تماشا کنید.

4 ـ تماشای خورشید با استفاده از تلسکوپ روی کاغذ

اگر به یک تلسکوپ کوچک دسترسی دارید ولی فیلتر مناسب برای رصد خورشید ندارید، کافی است بدون نگاه مستقیم به خورشید و فقط با توجه به سایه برجای‌مانده از لوله تلسکوپ روی زمین، طوری لوله را به سمت خورشید تنظیم کنید که نور خورشید به داخل لوله تلسکوپ بتابد. توجه داشته باشید هرگونه نگاه مستقیم به خورشید از درون لوله تلسکوپِ بی‌فیلتر به ضایعه جبران‌ناپذیر در چشم و حتی کوری منجر می‌شود. بنابراین فقط به سایه لوله تلسکوپ روی زمین توجه کنید و کف دست‌تان را پشت چشمی نگه دارید. هر وقت تلسکوپ رو به خورشید قرار بگیرد، آن وقت خواهید دید نور خورشید از داخل چشمی روی کف دست شما تابیده است. در این زمان کافی است یک برگه کاغذ سفید را پشت چشمی بگیرید و کمی آن را دور و نزدیک کنید. در حین این کار، چرخاندن پیچ تنظیم وضوح تلسکوپ موجب شکل‌گیری تصویر دقیقی از قرص خورشید روی کاغذ می‌شود. در اینجا خواهید دید لکه‌های خورشید بخوبی روی کاغذ نقش بسته‌اند و شما به این ترتیب توانسته‌اید خورشید را به طور غیرمستقیم با استفاده از تلسکوپ رصد کنید. انجام این کار با استفاده از دوربین دوچشمی نصب‌شده روی سه‌پایه نیز امکان‌پذیر است. فقط در هر حال باید از مرغوب بودن قطعات اپتیکی به‌کاررفته در داخل لوله تلسکوپ یا دوربین دوچشمی‌تان مطمئن باشید؛ چون احتمال ذوب‌شدن قطعات پلاستیکی در نتیجه گرمای بسیار بالای خورشید روی چشمی‌ها وجود دارد.

5 ـ رصد خورشید با استفاده از تلسکوپ مجهز به فیلتر مناسب

این یکی، دیگر مخصوص از ما بهتران است که هم تلسکوپ دارند و هم فیلتر مناسب! در این حالت اگر فیلتر مایلار یا شیشه‌ای داشته باشید بخوبی می‌توانید جزئیات سایه‌ها و نیم‌سایه‌های لکه‌های خورشیدی را رصد کنید. می‌توانید دوربین عکاسی‌تان را پشت چشمی بگیرید و با تنظیم دیافراگم و زمان نوردهی و حساسیت دوربین، عکس‌های جالبی از لکه‌های خورشیدی بگیرید. راهکار دیگر که خیلی خاص است، مربوط به رصد خورشید با استفاده از تلسکوپ‌ها به فیلتر هیدروژن ـ آلفا مجهز است. فقط با استفاده از این تلسکوپ‌هاست که می‌توانید شراره‌ها و رگه‌های تاریک و روشن سطح خورشید را ببینید و از آن عکس بگیرید. البته طبیعی است چنین تلسکوپی نداشته باشید؛ اما اگر دوست دارید چنین مناظری را ببینید، ارجاع‌تان می‌دهم به همان راهکار اول که تماشای خورشید با استفاده از وبگاه‌های اینترنتی بود، مثل وبسایت تلسکوپ فضایی SOHO. (ضمیمه سیب)

کاظم کوکرم