در جستجوی فرمانروای نامدار ایرانی

بی‌تردید اگر نوع تدبیر و شخصیت و منش خاص او به‌عنوان پدیدآورنده قلمرو بزرگ امپراتوری هخامنشی نبود؛ شاید سرزمینی که امروزه به‌عنوان ایران می‌شناسیم، هرگز با توجه به ماهیت متنوع زیست‌محیطی‌اش و فرهنگ‌های گوناگون بومی آن شکل نمی‌گرفت.

درواقع این کورش هخامنشی بود که سرزمین‌های پراکنده و محدوده بزرگی از جنوب غرب آسیا را تحت لوای کشوری واحد درآورده و با تثبیت آن، هویت سرزمینی ایران را شکل داده است؛ چنان که این هویت فرهنگی ـ سرزمینی باوجود هجوم چند‌باره اقوام بیگانه در طول تاریخ، باز هم هسته اصلی خود را که همان ایران کنونی می‌شود باقی نگه داشته است.

در تاریخ ایران، غالب نظرات درخصوص هویت کورش این بوده که اصالت پارسی داشته و از اقوام هندواروپایی (آریایی) بوده است که اجدادش از آسیای مرکزی به داخل فلات ایران مهاجرت کرده‌اند. باتوجه به منابع مکتوب بین‌النهرینی (سالنامه‌های شلمانصر سوم در سال 844 ق.م) که به پارسوا اشاره می‌کنند، پارسیان در مغرب و جنوب غرب دریاچه ارومیه سکونت داشتند. سپس آنها با مهاجرت به سمت مرکز و جنوب ایران در شهر انشان (همان تل‌ملیان کنونی در دشت مرودشت) مستقر می‌شوند. با این ‌حال این کورش بود که پاسارگاد (منطقه‌ای خوش‌آب‌ و هوا در شرق فارس) را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد و کاخ‌های عظیمی را در آنجا برپا داشت. درواقع کورش و اجدادش همیشه بر هویت اَنشانی نیاکان‌شان تاکید داشتند.

برخلاف این نظر، در سال‌های اخیر پژوهشگران دیگری نیز در باب ماهیت و پیشینه کورش ابراز عقیده نموده و معتقدند اجداد کورش عیلامی بوده‌اند. این نظر مبتنی بر دیدگاه پروفسور دنیل پاتس، ایران‌شناس و استاد باستان‌شناسی دانشگاه نیویورک است. پاتس معتقد است سرزمین انشان مورد اشاره در متن استوانه کورش که در آن اذعان دارد نیاکانش فرمانروای آن بوده‌اند، انشانی است که به لحاظ فرهنگی عیلامی بوده، نه پارسی و درواقع آنچه امروزه امپراتوری ایران می‌نامیم، اساسا یک امپراتوری اَنشانی بوده است و کورش شاه‌ انشان، آن را بنا نهاد. بنابراین انشان، همان شهری بوده که با ظهور اقوام پارسی‌زبان شکل نگرفته، بلکه مرکزی عیلامی از قرن‌ها پیش بوده که نه پیدایش جدیدی از آغاز، بلکه همچون تجدید حیاتی عظیم در اقبال سیاسی ایران باید نگریسته شود.

کورش سال 598 ق.م به دنیا آمد. مادرش ماندانه، دختر آستیاگ پادشاه ماد و پدرش کمبوجیه بود. سال 550 ق.م پادشاه ماد آستیاگ از کورش شکست خورد و اسیر شد و در نتیجه پایتخت حکومت ماد به تصرف درآمد. کورش سال 549 ق.م لقب شاه انشان را بر خود نهاد. از سوی دیگر، سال 546 ق.م لقب شاه پارس مطرح شد. او هیرکانیا (گرگان) و پارت را سال 549 ق.م و سارد پایتخت دولت لیدی را سال 546 ق.م تصرف نمود و کرزوس پادشاه لیدی را اسیر کرد.

از سفرهای جنگی کورش در شرق پس از فتح لیدی اندک اطلاعاتی وجود دارد و از سال‌های 546 تا 539 ق.م با مردمی که میان دریای خزر و هند سکونت داشتند در جنگ بود. او در سال 539 ق.م، بابل را نیز تسخیر کرد و نبونید، پادشاه بابل را زندانی کرد و در آنجا به تهیه استوانه‌ای گلی به‌عنوان منشور تفکرات و عقاید صلح‌طلبانه خود اقدام کرد. سرانجام کورش در نبردی بر ضد ماساگتها سال 530 ق.م کشته شد. پسرش کمبوجیه دوم دستور داد پیکرش را به پارس ببرند و در پاسارگاد به خاک بسپارند. چنان که مقبره او اکنون با گذشت قرن‌ها، یکی از ماندگارترین بناهای تدفینی فرمانروایان تاریخ جهان محسوب می‌شود.

از خصوصیات قابل ذکر کورش هخامنشی تساهل دینی‌اش نسبت به اقوام دیگر بود؛ چنان که یاری او به یهودیان بابل و اجازه بازگشت به کشور خود و تجدید بنای معبد اورشلیم و بازسازی معابد بابل زبانزد مورخان باستان و مردم یهودی بوده است. از جنبه‌های اخلاقی برجسته دیگر او که بسیاری از مورخان آن را تائید می‌کنند، بخشش و مدارای کم‌نظیرش نسبت به پادشاهان اسیر شده توسط او بوده است. نوشته‌های یونانی اذعان دارند که کورش برای اداره سرزمین‌های فتح شده، از پادشاهان مغلوب برای مشورت کمک می‌گرفته است.

کورش را می‌توان نمادی از مدارا، صلح‌طلبی و دینمداری ایرانیان در طول تاریخ دانست. این‌که هویت اصلی کورش را برخی به خاندان پارسی و عده‌ای به عیلامی منسوب‌می‌کنند، به پژوهش‌های دقیق آینده در کاوش‌های باستان‌شناسی، مطالعات تاریخی و منابع زبان‌شناسی اشاره دارد، اما باید در نظر داشت کورش سازنده هویت ابتدایی ایرانی بوده و متاسفانه این روزها گاهی در فضای مجازی و گروه‌های اجتماعی شاهد هستیم که مردم چقدر راحت هر گفته و حرف ناپخته و خامی را ابتدایش یک «چه زیبا کورش گفت...» می‌افزایند و ساده لوحانه دست به دست منتشر می‌کنند.

سمیرا عطارپور / کارشناس باستان‌شناسی