ساحت‌های سه گانه روزه‌داری

قلب هایمان را دلهره‌ای غریب و شیرین فرا گرفته، ‌دلهره‌ای برآمده از دل تردید، تردیدی اما نه درباره بیکرانگی مهر آن یگانه‌ای که به مهمانی‌اش خوانده شده‌ایم، نه،‌ تردید ما از او نیست که به صمیمیت دستانش ایمان داریم، تردید ما از خویشتن خویش است و از این‌که آیا امکان ادراک همه موهبت‌های این ماه پر برکت برای گنهکارانی چون ما میسر خواهد شد یا خیر؟ برای رهایی از این تردید و آماده کردن خود برای بهره‌گیری از این خوان نعمت گسترده دست به دامن معصوم و کلام هدایتگر او می‌شویم و از زبان مولا و شهید رمضان چنین می‌خوانیم:

«روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه بطن است.» (غررالحکم، ج 1، ص 417، ح 80)

همین کلام امام علی(ع) را محور اندیشه‌ورزی خود درباره این ماه قرار می‌دهیم و تلاش می‌کنیم از گذر آن راهی به سوی ادراک حقیقت روزه و مهمانی الهی بیابیم شاید که بتوانیم از برکت آن، جان خویش را صفا بخشیده و آماده روزه ورزی شویم. حضرت امیر در این سخن خویش از سه سطح معنوی متفاوت روزه و سه نوع از صیام صحبت می‌کنند؛ روزه بطن،‌ زبان و قلب. ایشان در عین رتبه‌بندی مراتب روزه‌داری هیچ کدام از این سطوح را مردود نمی‌شمارند و فقط از برتری سطحی نسبت به سطح دیگر سخن می‌گویند. گویی چنان است که انسان روزه‌دار باید از پایین‌ترین سطح آغاز کرده و در تلاش باشد که در یک سلوک معنوی خود را به بالاترین سطح و برترین مرتبه برساند. ما نیز در سیر بحث خود این نظام سلسله مراتبی را حفظ کرده و از نخستین مرتبه می‌آغازیم.

روزه بطن

روزه بطن، عام‌ترین سطح روزه‌داری است. همان است که در تمامی کتب احکام مشخصات و شرایط آن بیان شده است، نگاهداری شکم از خوردن و آشامیدن در محدوده مشخصی از روز با همه لوازم و شرایط بیرونی آن. در این مرتبه از روزه چنان که احادیث تصریح می‌نمایند،‌ ما نوعی تمرین معنوی در زمینه کسب توانایی برای غلبه بر نیاز‌های جسمانی و خاموش‌سازی موقتی آنها در جهت تقویت قوای روحانی انجام می‌دهیم. انسانی که در تمام طول سال برده شکم خود و احساس گرسنگی و تشنگی خویش بود با فروبستن دهان از آب و طعام از سحرگاه تا شامگاه یاد می‌گیرد چطور بر غرایز خود لجام بسته و آنها را بنده خود سازد نه این که خویش اسیری در چنگال آنها باشد.

اینها بعد فردی روزه بطن را نشان می‌دهد، اما روزه‌داری بطن دارای بعدی جامعه شناختی نیز هست. از منظر اجتماعی، انسان روزه دار با تجربه گرسنگی و تشنگی، حال قشر فقیر و مستضعف جامعه را که در طول سال به این محرومیت دچارند،‌ درک خواهد کرد. چنان‌که امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند روزه را واجب کرده تا به این وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی گردند.»

روزه زبان

در این مرتبه انسان روزه دار از سطح مبارزه با ابتدایی‌ترین غریزه انسان یعنی گرسنگی و تشنگی بالاتر می‌رود و با خواهش‌های نفسانی را می‌کند. در اینجا زبان نمادی است از همه گناهانی که در این سطح انسان به آن دچار خواهد شد. همان طور که بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا(س) می‌فرمایند: «روزه‏داری که زبان، گوش، چشم و جوارح خود را حفظ نکرده، روزه‏اش به چه کارش خواهد آمد؟»

در این مرحله جهاد روزه دار با معاصی و گناهان است گناهانی که جوارح بدن مرتکب آن می‌شوند، ‌گناهان زبان چون غیبت،‌ دروغ، تهمت،‌ گناهان چشم چون نظر به نامحرم،‌ گناهان دست و پا چون کسب مال حرام و رفتن به مجلس معصیت و.... این جهاد و مبارزه بسیار سخت تر از مبارزه مرحله پیش است؛ چرا که در ساحت روزه بطن، روزه‌دار با محرومیت موقتی از رسیدگی به غرایز خود مواجه است و امید دارد که بعد از طی زمان مشخص صیام بتواند تشنگی و گرسنگی خویش را پاسخ گوید؛ اما در سطح روزه‌داری زبان،‌ انسان باید بیاموزد که این دوره تمرینی مبارزه با امیال نفسانی را به همه زمان‌های پیش رویش امتداد بخشد.

روزه قلب

روزه قلب بالاترین سطح روزه داری است. سطحی که در آن روزه‌دار از مرتبه مسلمانی فراتر رفته و به ساحت ایمان و منزلت اولیاء الله نزدیک می‌شود. در این حال دیگر دغدغه روزه‌دار نه گناهان حقیر جوارح که سلوک معنوی و عارفانه در سپهر جان و قلب است. روزه‌دار از خلق گسسته و رو به حق دارد. همان‌‌طور که در مناجات شعبانیه از زبان اهل بیت چنین می‌خوانیم: الهی هب لی کمال الانقطاع إلیک.

بنابر این شرط ورود به ساحت روزه‌داری قلب چنان که مناجات شعبانیه که پیش درآمدی بر آماده‌سازی مومن برای ورود به ماه رمضان است، ‌می‌گوید، کمال انقطاع الی الله است. در این مقام انسان در میانه خلق، اما گسسته از آنها و پیوسته با خدای خویش است. اندک اندیشه‌ای از جهان ماده و فریب‌های آن او را درگیر خویش نمی‌سازد، زیرا قلب او همه سراسر ذکر خدا و اندیشه او گشته است. روزه‌دار در این حال حتی احساس گرسنگی و تشنگی جسمانی هم نمی‌کند،‌ چرا که گرسنگی و تشنگی روحانی و عطش و بی‌تابی او برای ادراک و احساس ملکوت تمام هستی‌اش را انباشته است.

حال که تصویری از سه مرتبه روزه‌داری یافتیم،‌ شایسته است تا فرصت باقی است خود را برای این طی طریق روحانی آماده سازیم. حرکت خود را از روزه بطن شروع کرده و در روزه زبان جهاد نماییم شاید که بتوانیم در گذر سال‌های رمضانی عمر خویش رایحه‌ای را نیز از روزه داری قلب در جان خود متجلی کنیم.

سمیه موسوی / جام‌جم