پرورش هوش اخلاقی کودکان

مفهوم اصلی هوش اخلاقی این است که ما بتوانیم درست را از نادرست تشخیص دهیم؛ یعنی اعتقادات محکم اخلاقی داشته باشیم و براساس این اعتقادات عمل کنیم. خوشبختانه هوش اخلاقی را می‌توان یاد گرفت. والدین از همان ابتدا به عنوان اولین معلم فرزندشان می‌توانند هوش اخلاقی را با یاد دادن شایستگی‌های اخلاقی مانند خویشتنداری، بردباری، انصاف، همدلی، گذشت و دیگر صفت‌های خوب به آنان آموزش دهند. تقویت این هوش بهترین فرصت است که فرزندانمان را در مسیر درست قرار دهیم تا آنان بتوانند علاوه بر درست فکر کردن، درست هم عمل کنند، البته قبل از هر کاری لازم است ابتدا ارزش‌ها و شایستگی‌های اخلاقی را به عنوان اولین قدم به آنان آموزش دهیم و بر انجام آنها هم از سوی خود​ و هم فرزندانمان مصر باشیم.

هوش اخلاقی شامل هفت اصل اخلاقی است که به فرزندتان کمک می‌کند هنگام مواجهه با فشار‌ها و چالش‌های اخلاقی در زندگی از آنها عبور کند. این اصول اخلاقی به فرزندتان جهتی اخلاقی می‌دهد تا طبق موازین اخلاقی رفتار کند.

همدلی: این نیکخویی به فرزندتان کمک می‌کند نسبت به نیازها و احساس‌های دیگران حساس‌تر شود، به اشخاص نیازمند کمک کرد و با دیگران با محبت رفتار کند. علاوه بر اینها، همدلی، عاطفه اخلاقی قدرتمندی است که فرزندتان را به انجام کارهای درست تشویق می‌کند، زیرا یک شخص همدل تاثیر درد عاطفی را بر دیگران تشخیص می‌دهد و بی‌رحمانه رفتار نمی‌کند.

وجدان: هرگاه فرزندتان از مسیر درست خارج شود، به کمک وجدان دچار احساس گناه می‌شود. داشتن وجدان به وی کمک می‌کند حتی در برابر وسوسه زیاد، رفتاری درست داشته باشد. وجدان سنگ بنای رشد و پرورش صفات شایسته‌ای همچون صداقت، مسئولیت و اصالت است.

خویشتنداری: این اصل مهم اخلاقی سبب می‌شود فرزندتان هوس‌هایش را مهار ​ و پیش از عمل فکر کند تا رفتار سنجیده و درستی داشته باشد. در نتیجه تصمیمات شتابزده‌ای را که باعث عواقب بد می‌شود، نداشته باشد. به علاوه، تقویت خویشتنداری به فرزندتان کمک می‌کند تا متکی به نفس شود، زیرا می‌داند که می‌تواند رفتارش را کنترل کند.

احترام: هنگامی که فرزند شما احترام را به عنوان بخشی از زندگی روزانه‌اش در نظر می‌گیرد، به حقوق و احساس دیگران توجه خواهد داشت و برای خود نیز احترام بیشتری قائل خواهد بود. این صفت شایسته فرزندتان را راهنمایی می‌کند ​ با دیگران همان‌گونه رفتار کند که دوست دارد با خودش رفتار شود.

مهربانی: با پرورش مهربانی در فرزندتان وی یاد می‌گیرد خودخواهی کمتر و محبت بیشتری داشته باشد. فرزند با صفت مهربانی، بیشتر به نیازهای دیگران فکر می‌کند و علاقه بیشتری به مردم نشان می‌دهد و بیشتر هم مدافع آنانی خواهد بود که دچار مشکل شده اند یا مورد آزار و اذیت قرار گرفته‌اند.

تحمل و بردباری: این اصل اخلاقی به فرزندتان کمک خواهد کرد​ با فهم و مهربانی با دیگران رفتار کند و در برابر نفرت، خشونت و تعصب بایستد و برای اشخاص بر مبنای شخصیت‌شان احترام و ارزش قائل شود. داشتن بردباری به آنان می‌آموزد​ با وجود تفاوت‌های نژادی، جنسیتی، فرهنگی و اعتقادی به دیگران احترام بگذارد و برایشان ارزش قائل شود.

انصاف: فرزندتان را راهنمایی می‌کند​ با دیگران با عدالت رفتار کند و بی‌تعصب و عادلانه برخورد نماید. فرزندی که با انصاف بزرگ شود قانونمدار می‌شود، حق دیگران را ضایع نمی‌کند و پیش از قضاوت بدون تعصب تصمیم‌گیری می‌کند.

انتقال ارزش‌ها، پایه هوش اخلاقی

«وقتی خانواده‌ها سالم و بی‌مشکل باشد، شهر نیز سالم خواهد بود، وقتی شهر سالم باشد جامعه بزرگ انسانی در صلح و صفا زندگی خواهد کرد.»

گفته بالا، نقل قولی از کنفوسیوس، فیلسوف بزرگ چین است که عقیده داشت از راه رفتار درست می‌توان به نظم جهانی رسید. رفتارهای درست از نظر کنفوسیوس شامل صداقت داشتن با خود و دیگران، انسانیت، ایثار، صمیمیت، عدالت و دانایی است. به عقیده او، نطفه این ارزش‌ها در خانواده است. خانواده به عنوان اولین و بالاترین مکان برای انتقال ارزش‌ها به فرزندان است. خانواده جای امنیت است، جایی که فرزندان در آنجا از حمایت بی‌قید و شرط بهره‌مند می‌شوند، البته خانواده‌ای سالم است که ارزش‌ها در آن آموزش داده ​ و به مرور در فرزند درونی می‌شود. پدر و مادری که خود از نظر ارزشی قوی هستند، ارزش‌ها را در طول رشد به فرزندانشان یاد می‌دهند و فرزندان نیز ارزش‌ها را با خود به جامعه برده و با آنها زندگی می‌کنند. این مسئولیت به عهده پدر و مادر است البته اگر بچه‌ها یک یا چند ارزش را نشناسند، طبیعی است، ولی اگر پدر و مادر آنها را به فرزندان خود منتقل نکنند یا بدتر از آن خودشان ارزش‌ها را نادیده بگیرند، این امر عادی نیست.

در خانواده‌ای که در آن افراد ارتباط ضعیفی با هم دارند و نسبت به هم بی‌تفاوت باشند، بچه‌ها به جای ارتباط با پدر و مادر دائم با تلویزیون و رایانه ارتباط برقرار می‌کنند و به دلیل این بی‌توجهی انتقال ارزش‌ها به فرزندان هم صورت نمی‌گیرد.

وقتی نوجوان وارد مرحله بلوغ می‌شود، مخالفت‌های خود را با ارزش‌های پدر و مادر شروع می‌کند. پدر و مادری که تا آن زمان شاهد مخالفت آشکار فرزندشان نبودند، از آن به بعد شاهد بی‌ارزش شمردن ارزش‌هایشان، مخالفت‌ها و بهانه‌جویی‌ها از سوی نوجوانشان می‌شوند، گاه حتی لباس پوشیدن و حرف‌زدن فرزندشان باعث خجالت والدین می‌شود. در اینجاست که باید به او فرصت داده شود ​ راه خود را در کنار خانواده پیدا کند، چرا که در افتادن با نوجوان جز راندنش از خود و حتی از خانواده ثمری ندارد. بنابراین برای پرورش هوش اخلاقی فرزندتان در دوران نوجوانی باید به او کمک شود ​ با آرامش بیشتری این سال‌های پر‌فشار را پشت سر بگذارد.

هنگام تعلیم ارزش‌ها اگر بی‌حوصلگی، عصبانیت یا مشکلات شخصی خود را دخالت دهیم، هرگز موفق نخواهیم شد و جز وقت تلف‌کردن کاری انجام نداده‌ایم، قبل از هر چیز باید رفتار درست و غلط را به وضوح برای فرزندمان توضیح دهیم و او باید عواقب رفتار غلط را بداند. برای این که ارزش‌ها را به زندگی فرزندمان وارد کنیم، فرصت‌های مناسب بسیاری در زندگی روزمره وجود دارد، می‌توانیم همراه فرزندمان به عیادت بیمار یا پرستاری از یک سالمند فامیل برویم، می‌توانیم همراه فرزندمان کمک‌هایی را برای نیازمندان جمع‌آوری کرده و به اتفاق به دست آنان برسانیم. به منظور افزایش هوش اخلاقی فرزندمان بهتر است هنگام انجام دادن ارزش‌ها با وی همراه باشیم. فعالیت مشترک با فرزندان بهتر از توضیح دادن ارزش‌هاست، با این کار بچه‌ها منفعل نبوده و در حاشیه فقط به عنوان تماشاگر قرار نمی‌گیرند.

آموزش ارزش‌ها؛ آموزش هوش اخلاقی

در آموزش ارزش‌ها این موارد ​را به یاد داشته باشید:

1ـ به عنوان والد​ در انجام ارزش‌ها ثابت قدم باشید. مثلا اگر می‌خواهید فرزندتان صداقت را بیاموزد خودتان نیز مقابل او به دیگران دروغ نگویید.

2ـ از لحظات مناسب برای آموزش و گفت‌و‌گو درباره ارزش‌ها با فرزندتان استفاده کنید؛ مثلا هنگام بازی، پیاده‌روی و حتی درست‌کردن کیک.

3ـ وقتی فرزندتان چیزی می‌گوید که مخالف ارزش‌های شماست، واکنش سریع نشان ندهید، برایش مساله را باز کنید و دلیل بیاورید.

4ـ برای فرزندتان کتاب‌هایی درباره ارزش‌های اخلاقی و نتایج آن بخوانید.

5ـ بچه‌هایی که والدینشان بر ارزش‌ها، اهمیت تحصیلات و تلاش برای رسیدن به هدف تاکید دارند، موفق‌تر خواهند بود و از نظر تحصیلی هم رشد بیشتری خواهند داشت.

6ـ همیشه با همسرتان مودبانه رفتار کنید، مطمئنا فرزندتان در حال مشاهده رفتارهای شماست.

7ـ به والدین​تان احترام بگذارید و با لحن مناسب با آنان صحبت کنید تا فرزندتان بیاموزد چگونه با شما رفتار کند.

8‌ـ فرزندتان را تشویق کنید​ با مستمندان و آسیب‌دیدگان مهربان و بخشنده باشد و فکر کند ​ چگونه می‌تواند آنان را یاری کند.

9ـ زمانی که دعا و نیایش می‌کنید، فرزندتان را در مراسم شرکت دهید تا او بیاموزد ​ برای تغییر در هر موقعیتی باید فکرش را تغییر دهد و به خداوند توکل کند.

10ـ به فرزندتان کمک کنید ​ متوجه شود اغلب ما بر اثر مواجهه و دست و پنجه نرم‌کردن با مشکلات رشد می‌کنیم و یاد بگیرد ​ به جای فرار از مشکلات با آنها رو‌به‌رو شود.

11ـ بگذارید فرزندتان مسئولیت کارهایش را بپذیرد و به جای دفاع از او، وی را با پیامد‌های کارهایش رو‌به‌رو کنید.

این توصیه‌ها را بخوانید

ـ رفتارهای اخلاقی را از فرزندتان بخواهید و کوتاه نیایید. کارشناسان دریافته‌اند والدینی که فرزندان بااخلاق بزرگ می‌کنند، بر رفتارهای اخلاقی تاکید می‌کنند و از فرزندانشان توقع دارند مطابق ارزش‌های اخلاقی رفتار کنند.

ـ خانه بهترین مکان است تا فرزندتان از طریق آزمون و خطا بیاموزد ​ چگونه بر وسوسه‌هایش پیروز شود و در شرایط پر تنش بر خود مسلط باشد.

ـ برای فرزندتان وقت بگذارید. به او یادآوری کنید چگونه با ادب باشد و هرگز تصور نکنید​ خودش راه و رسم ادب را می‌داند و نیاز به تذکر نیست.

ـ کلمات مودبانه اصلی را به وی یاد بدهید. کلماتی مانند «خواهش می‌کنم»، «متشکرم»، «ببخشید»، «معذرت می‌خواهم»، «اجازه دارم» و «لطفا» را به فرزندتان یاد بدهید.

ـ فرزندتان باید بتواند تصمیم‌های اخلاقی بگیر​د. به فرزندتان کمک کنید درباره نتایج عملش فکر کند و سپس با او همراه شوید​تصمیم‌های درست بگیرد.

ـ مطمئن شوید ​ فرزندانتان چه برنامه‌هایی را تماشا می‌کنند یا گوش می‌دهند.تا جایی که ممکن است آنان را از تماشای تصاویر خشونت‌آمیز، تحقیرآمیز و تصاویری که همدلی را کم می‌کند بر حذر دارید.

ـ به رفتارهای بی‌احساس هشدار بدهید. هر بار که فرزندتان از روی نامهربانی رفتار کرد، به او هشدار دهید. این گام مهمی برای پرورش همدلی است؛ مثلا همین که رفتار بی‌رحمانه‌ای می‌بینید هشدار بدهید. تا وقتی رفتاری تبدیل به عادت نشده است، راحت‌تر می‌توانید آن را تغییر بدهید.

ـ فرزندتان را به این مقوله که افراد چه احساسی دارند، حساس کنید. والدینی که به طور مستمر در واکنش به بدرفتاری فرزندشان بر احساس شخصی که مورد آزار و اذیت قرار گرفته تمرکز می‌کنند، فرزندانی با همدلی بیشتر تربیت می‌کنند.

ـ به فرزندتان یاد بدهید محکم و قاطع باشد و ​ قاطعانه با کسی که او را آزار می‌دهد، برخورد کند. فرزندتان باید یاد بگیرد رفتار نامناسب طرف مقابل را به او گوشزد کند و قاطعانه در برابر او بایستد.

ـ به فرزندتان کمک کنید بر شباهت‌ها تمرکز کند. آنان را تشویق کنید به جای تمرکز بر تفاوت‌ها به دنبال نقاط مشترک خود با دیگران باشد تا بردباری را بیاموزد و بهتر بتواند با دیگران کنار بیاید.

ـ به فرزندتان راه‌های مقابله با بی‌انصافی و بی‌عدالتی را آموزش دهید. برای تقویت هوش اخلاقی فرزندان خود آنها را تشویق کنید با بی‌عدالتی برخورد کرده و نسبت به آن واکنش نشان دهند.

ـ قانون بگذارید که: «حرف‌های متعصبانه ممنوع». از ابتدا به فرزندتان یاد دهید متلک‌های تحقیر‌آمیز قومی ممنوع؛ چرا که این حرف‌های توهین‌آمیز طرف مقابل را آزار می‌دهد و باعث ترویج تعصب، نفرت و نابردباری می‌شود.

ـ معذرت بخواهید و بگویید متاسف هستید. یکی از مهارت‌های اخلاقی که از فرزندمان باید بخواهیم این است که در صورت اشتباه حتما عذرخواهی کند و خجالت نکشد.

ـ به فرزندتان فرصت جبران بدهید. به فرزندتان کمک کنید مسئولیت رفتار بدش را به عهده گیرد و جبران کند. او باید از پیامد اشتباهاتش باخبر شود و بداند چگونه آن را اصلاح‌کند.

معصومه اسدی ‌‌/‌‌ جام‌جم