ثبت احوالی برای تحقیقات علمی

اگر به نقاط ضعف و قوت این پژوهشگاه در چهار سال گذشته اشاره‌ای داشته باشیم، مهم‌ترین آنها کدام است؟

اکنون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای تحقق اهداف قانونی و مصوب مجلس شورای اسلامی باید سه ساختار علم (دانشگاه‌ها)، تحقیقات (پژوهشگاه‌ها) و فناوری (پارک‌های علم و فناوری) را به‌طور جدی دنبال کند. گرچه پژوهشگاه‌ها از نظر ساختاری مستقل‌ هستند و مانند دانشگاه‌ها یکی از ساختارهای وزرات علوم محسوب می‌شوند و هیات علمی و بودجه خاص خودشان را دارند اما متاسفانه مردم کمتر با این دسته از موسسه‌های پژوهشی آشنایند و تصور روشنی از حوزه ماموریت این مراکز ندارند. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران هم یکی از مراکز پژوهشی وابسته به وزارت علوم است. این پژوهشگاه سال 47 با هدف داشتن یک مرکز اطلاعات و به‌عنوان یک مرکز اسناد علمی آغاز به کار کرد. طی چند سال این هدف مهم را دنبال و منابع علمی زیادی را جمع‌آوری کرد. پس از آن هم بحث پایان‌نامه‌ها را به طور جدی دنبال کرد اما سال 88 بنابر ضرورتی که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حوزه فناوری اطلاعات (IT) احساس کرد، نام این مرکز از پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران به پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران تغییر کرد و اهداف سنگین‌تر و مهم‌تری نیز به این پژوهشگاه محول شد؛ ما تا قبل از سال87 پژوهشگاهی که به‌طور مشخص ماموریت اصلی‌اش IT باشد در کشور نداشتیم. وزارت علوم برای تحقق این امر باید پژوهشگاه جدیدی تاسیس یا پژوهشگاهی با فعالیتی مشابه شناسایی می‌کرد و ماموریت آن را ارتقا می‌داد. این مساله در معاونت پژوهشی بررسی شد و در نهایت این پژوهشگاه با تغییر نام و ماموریت جدید آغاز به کار کرد و طبق اساسنامه جدید، وظایف سنگین‌تری به این پژوهشگاه ابلاغ شد. دو دسته عمده در این فعالیت‌ها وجود دارد. دسته اول وظایف یا ماموریت ما مانند تمام پژوهشگاه‌های وزارت علوم، انجام تحقیقات است.ما در این دسته از وظایف باید فناوری IT روز دنیا را بررسی کنیم و دریابیم که هم‌اکنون در چه مرحله‌ای به سر می‌برد. پس از آن نیز برای حل مسائل کلان پژوهشی و تحقیقی کشور برنامه‌ریزی کنیم. برنامه‌ریزی کردن این پژوهشگاه هم به آن معنا نیست که خود پژوهشگاه به تنهایی این پژوهش‌ها را انجام دهد بلکه با کمک تمام هیات علمی دانشگاه‌ها و دانشکده‌های مختلف و استفاده از پتانسیل بیش از 90 دانشگاه، 30 پژوهشگاه و 30 پارک علم و فناوری و موسسه‌های دیگر قادریم نیازهای کشور را بررسی و طرح‌های کلان کشور را پیش ببریم. ما در این دسته از ماموریت مانند سایر پژوهشگاه‌ها رسیدن به فناوری، نمونه محصول و محصول صنعتی شدن را تعقیب می‌کنیم.

اما دسته دوم وظایف که در این دسته از دیگر پژوهشگاه‌ها متمایز هستیم، استفاده و بکارگیری از فناوری اطلاعات و بهبود بخشیدن مسائل مربوط به علوم، تحقیقات و فناوری است؛ یعنی جنبه کاربرد فناوری اطلاعات در این دسته از وظایف علمی، به ما ابلاغ شده است تا یک سری طرح‌های کلان ملی را با استفاده از فناوری IT تحقق بخشیم.

با چه نقاط ضعفی روبه‌رو بودید؟ برای رفع این معضلات و نقاط ضعف چه الزامات قانونی نیاز دارید؟

نقاط ضعف این پژوهشگاه را هم می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ نخست نقاط ضعفی که ما با گفتن آنها تقاضای کمک داریم. دوم نقاط ضعفی که ما راه را به اشتباه رفته‌ایم و باید تدبیر اساسی برای آن بیندیشیم. مهم‌ترین ضعف ما فاصله زیادی است که با جایگاه ملی و چشم‌انداز تصویب شده اساسنامه داریم که باید برای رفع این موضوع 200 پژوهشگر شامل 80 نفر تمام‌وقت و 120 نفر پاره‌وقت جذب کنیم. هم‌اکنون حدود 80 نفر پژوهشگر جذب این پژوهشگاه شده‌اند. ما تاکنون توانسته‌ایم کارهای خوب و مرتبطی برای وزارت علوم، شورای عالی عتف، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام دهیم اما همچنان در قسمت بودجه با مشکل مواجه هستیم و نیاز به کمک داریم تا تعداد پژوهشگرهایمان را در چشم‌انداز پنج ساله پیش‌بینی شده به تعداد مورد نظر برسانیم.

ما وقتی می‌خواهیم راجع به پژوهش کشور تصمیم بگیریم، علاوه بر ابزار مورد نیاز احتیاج به اطلاعات درست و معتبر داریم، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران این نیاز کشور را چگونه تامین می‌کند؟

ما باید برای مدیریت اطلاعات علمی کشور پایگاه و سامانه داشته باشیم و روی موضوع ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها و کارهای اجرایی‌مان تدبیر کنیم. هم‌اکنون برای تحقق این امر چند پایگاه ملی کلان داریم، مثلا سامانه مدیریت اطلاعات تحقیقاتی کشور (سمات ملی) یکی از این پایگاه هاست.این پایگاه طرح مصوب شورای عالی عتف است و کار آن هم ثبت تمام اطلاعات علم و فناوری از قبیل پایان‌نامه‌ها، مقاله‌های معتبر علمی، اختراع‌ها، بودجه‌های پژوهشی، پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان کشور است. به‌عنوان نمونه در همین پایگاه چند هدف را دنبال می‌کنیم. اول بحث سیاستگذاری مطرح است.ما وقتی می‌خواهیم راجع به پژوهش کشور تصمیم بگیریم احتیاج به اطلاعات داریم. مثلا وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای تصمیم‌گیری در زمینه بودجه پژوهشی سال آینده دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، پارک‌های علم و فناوری یا حمایت از موسسات خصوصی احتیاج به اطلاعات مورد نیاز دارد. او باید در این پایگاه علمی بررسی کند که هر یک از این مراکز چه میزان کارایی داشته‌اند، سال آینده چه نیازهایی دارند و پس از آن تصمیم‌گیری کند.

هدف دوم از این سامانه کمک به پژوهش است. این سامانه به‌گونه‌ای طراحی شده است که علاوه بر پاسخگویی نیاز سیاستگذاران، پژوهشگران و صنعتگران نیز می‌توانند از آن استفاده کنند. مثلا اگر دانشجو بخواهد راجع به موضوعی پایان‌نامه‌ای ارائه بدهد باید قبل از آن یک‌سری اطلاعاتی راجع به کارهای انجام شده گذشته داشته باشد تا دریابد روند تحقیق به کجا ختم شده است تا او ادامه‌دهنده این راه باشد.

در بحث کمک به پژوهش، علاوه بر حوزه مدیریت اطلاعات تولید شده داخل کشور ایجاد دسترسی به اطلاعات بین‌المللی برای پژوهشگران مطرح است؛ در حوزه نخست باید ما اطلاعاتی از مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها تولیدی داشته باشیم یعنی بدانیم که این مقاله‌ها توسط چه افرادی نوشته شده است و این اطلاعات که مهم‌ترین گنجینه ما در عصر دانش محسوب می‌شود را جمع‌آوری کنیم. در حال حاضر این کار توسط مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران معروف به ایرانداک انجام می‌شود. در این مرکز تمام مستندات علمی کشور جمع‌آوری می‌شود. در حوزه دوم (ایجاد دسترسی به کل اطلاعات علمی) نیز ما باید مرکزی برای دسترسی بهتر پژوهشگران کشورمان به منابع علمی داخلی و خارجی داشته باشیم. این کار را هم دفتر اشتراک منابع از طریق طرح سهام (سامانه هوشمند اشتراک منابع) دنبال می‌کند. اسما (امانت و سفارش مقاله‌های الکترونیکی) که اخیرا رونمایی شد در زمره طرح‌های مربوط به سهام است.

امروزه کمیت و کیفیت تولیدات علمی (طرح‌ها، مقالات پژوهشی و علمی) یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه علمی هر کشور محسوب می‌شود، طی سالیان متمادی هم گفته اند که ایران و تمدن اسلامی یکی از کانون‌های تولید علم بوده است اما واقعا سهم ما از تولید مقالات علمی چقدر است؟ اغلب در بیان گفته می‌شود ایران در تولید مقالات علمی حتی رتبه یک رقمی را کسب کرده است اما چقدر از این مقالات علمی در طرح‌های پژوهشی ما نمود پیدا کرده‌اند؟

می‌دانیم برای تبدیل یک ایده به ثروت یک سلسله فعالیت‌های پیوسته و مرتبط در این امر دخیل هستند. اگر چنانچه در هر کدام از قسمت‌های این فرآیند اختلالی یا ضعفی به وجود آید، طرح به نتیجه مطلوبش نخواهد رسید. در اغلب کشورهای صنعتی از هر 500 ایده یک طرح به ثروت و در آمد ملی ختم می‌شود. در مراحل مختلف از تعداد این500 طرح کاسته می‌شود تا در نهایت یک طرح به نتیجه می‌رسد. در واقع چیدن این زنجیره بسیار مهم است. اگر ما از دید مدیریت اطلاعات که به پژوهشگاه مربوط است به این قضیه نگاه کنیم بحث اطلاعات مهم‌ترین مبحث پژوهشگاه در این خصوص است. ما باید برای این بحث زنجیره‌ای از اطلاعات را داشته باشیم. در گذشته این اطلاعات به صورت مجزا مورد بررسی قرار می‌گرفت. مثلا می‌گفتیم نویسنده این مقاله یا پایان‌نامه چه کسی است؟در کدام مجله چاپ شده است؟ استاد راهنمای پایان نامه مذکور چه کسی است؟ این پایان‌نامه در کدام دانشگاه دفاع شده است؟ ضعف ما مربوط به این زنجیره ارتباطی است.وقتی ایده‌ای به ذهن استادی یا پژوهشگری خطور می‌کند هدف اصلی او حل مسائل و یک قدم جلو بردن علم است اما متاسفانه این افراد نخبه و پژوهشگر به علت این‌که ما منابع اطلاعاتی ضعیفی داریم مجبور می‌شوند از منابع اطلاعاتی خارج از کشور استفاده کنند.آنان با استناد به مقالات خارجی کار خود را تعریف می‌کنند اما چه بهتر است که مثلا اگر نخبه‌ای قصد طراحی آی سی را دارد، آی سی را طراحی کند که نیاز کشور است نه طرحی که نیازش را یک شرکت آمریکایی دارد بنابراین چه بهتر است که ما به استاد سوال بدهیم. تقصیر او نبوده که سوالی نداشته است. تقصیر حلقه اتصالی سوال‌کننده و طراح است بنابراین نیازی در کشور بود که ما یک مکانیسمی را در کشور درست کنیم که صنعت نیاز خودش را در آن ثبت کند و پس از آن استاد و پژوهشگر براساس و مبنای آن نیاز، طرحی را ارائه بدهند و بخش صنعت از طریق این پایگاه اطلاعاتی نیاز خود را دنبال و بررسی کند که هم اکنون چند نفر پژوهشگر دنبال این کارند و این نیاز تاکنون در چه مرحله‌ای به سر می‌برد.این کاری است که ما باید انجام بدهیم و دنبال کنیم به همین دلیل در پایگاه سمات و مشابه‌های آن زنجیره‌ای از اطلاعات مورد نیاز را در نظر گرفتیم و بررسی لحظه‌ای از گزارش کارها داریم. مثلا هم‌اکنون این پایان نامه به اختراع رسید. این اختراع به شرکت دانش‌بنیان رسید. این شرکت دانش بنیان به محصول رسید.در واقع ما با دیدن این اطلاعات متوجه می‌شویم که کدام پایان نامه‌ها به محصول رسیده‌اند. کدام پایان‌نامه‌ها با وجود نیاز جلوتر نرفته است. برای حل این مساله باید چه کرد؟ یک پژوهشگر جدید که قصد پژوهش دارد باید از کجا کارش را آغاز کند. در چه پایگاهی نیازهایش را جستجو کند تا ایده‌اش را بر مبنای نیازها شروع کند.

تبدیل ایده به ثروت، شعار و برنامه وزارت علوم است تا مراکز علمی از نظر مالی مستقل شوند. پژوهشگاه چقدر توانست برای تحقق این شعار به موفقیت دست یابد؟

در واقع سیاست دولت مخصوصا وزارت علوم مستقل شدن دانشگاه‌ها و پژوهشگاه هاست یعنی این مراکز نباید کارهای پژوهشی خودشان را در حد اعتبار عمومی دولت نگاه دارند.ما علاوه بر وظایف محول شده مان از طریق اختصاص بودجه دولتی باید فعالیت‌مان را 20 تا 30 درصد ارتقا دهیم اما قرار نیست دولت تمام این بودجه تحقیقاتی را تامین کند. امروزه عصر دانش و اطلاعات است.اقتصاد ما باید دانش بنیان باشد. دانش تولید شده دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها باید تولید درآمد کنند و این درآمد‌زایی صرف فعالیت‌های دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها شود. برای تحقق این امر ابتدا باید ایده علمی مطابق به نیاز کشور طرح شود. سپس نمونه آزمایشگاهی آن ساخته شود و در نهایت با سپری کردن مرحله نیمه صنعتی و صنعتی وارد بازار شود.

با توجه به این رویکرد ملی و وزارت علوم، به پژوهشگاه ما هم وظیفه سنگینی برای تحقق چنین شعاری محول شده تا درآمد و ارزش افزوده‌ای جدا از بودجه عمومی دولت از فعالیت‌هایمان داشته باشیم به همین دلیل ما بر مبنای این امر برای بخش پژوهش و کاربردمان دفتری به نام تجاری‌سازی تاسیس کردیم. کار اصلی این دفتر تبدیل ایده به محصول و ثروت است. ما خوشبختانه توانستیم در این دفتر علاوه بر معرفی محصولات، بستری برای تجاری‌سازی فراهم کنیم.

فراهم ساختن این زیر ساخت‌های اطلاعاتی چه کمکی می‌تواند به دانشگاه‌ها و پژوهشگران بکند؟

رکن اصلی در پژوهش داشتن اطلاعات است. مثلا وقتی پیشنهاد پایان‌نامه دانشجویی در سایت ثبت شود برای استاد دانشگاه هم ایمیلی ارسال می‌شود که پایان‌نامه دانشجوی شما ثبت شده است.پس استاد دانشگاه متوجه می‌شود که کار تا چه مرحله‌ای پیشرفت کرده است.

از همه مهم‌تر ممکن است هنگامی که یک استاد دانشگاه بر فرض از تبریز در این سامانه به جستجو می‌پردازد، ببیند که طرح در چه مرحله‌ای به سر می‌برد، چه کسانی در حال کار کردن روی این پروپوزال هستند. استاد راهنمای آن کیست و به‌دلیل علاقه‌مندی به این طرح با استاد راهنمای این پروپوزال ارتباط تلفنی برقرار و برای همکاری تقاضای همکاری کند.در واقع پیشرفت علم همراه با مشاهده‌پذیری است یعنی من پژوهشگر باید کار پژوهشگر دیگر را مشاهده کنم و پس از آن کار را یا بهبود دهم یا انتقاد کنم، بنابراین فواید آن علاوه بر پیشرفت علوم به خود پژوهشگران نیز بر می‌گردد.

شما برای رسیدن به این هدف از استناد‌های علمی و طرح‌های پژوهشی موسسه‌های پژوهشی آزاد هم استفاده می‌کنید؟

قطعا همین طور است. الان هم در این زمینه ارتباط‌هایی با بخش خصوصی داریم.

اما جایگاه تحقیقات و مقالات غیردولتی نسبت به دولتی کمرنگ‌تر به نظر می‌رسد و سیاست خاصی هم برای موسسات پژوهشی آزاد در پیش گرفته نشده است، این‌طور نیست!

کلا بحث‌های موسسه‌های پژوهشی در کشور کمرنگ است. ما سعی کرده‌ایم در قسمت کاربرد با طراحی پایگاه‌های مختلف مانند سمات، پایان‌نامه‌ها و اسماء این معضل را برطرف کنیم و از مقالات علمی این موسسه‌ها برای پیشبرد اهدافمان استفاده کنیم. مثلا ما برای شبکه اجتماعی انجمن از بخش خصوصی استفاده کرده‌ایم یعنی بخش خصوصی پیمانکار است و ما ناظر و کارفرمای آن هستیم، اما متاسفانه هنوز در بخش پژوهش به‌طور جدی از ظرفیت‌های موسسه‌های خصوصی استفاده نکرده‌ایم که ان‌شاءالله با سیاست‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دادن مجوزهای لازم این مشکل نیز بر طرف شود.

شرکت‌های خصوصی چطور می‌توانند با این پژوهشگاه همکاری داشته باشند؟

در واقع ما ابتدا نیاز سنجی می‌کنیم و پس از طرح اولیه، سند درخواست پیشنهاد را در اختیار شرکت‌های خصوصی قرار می‌دهیم. پس از آن، شرکت‌ها با خواندن این سند درخواست و دادن پیشنهاد با ما آغاز به کار خواهند کرد.

امروزه روش‌های سنتی جمع‌آوری اطلاعات جوابگوی نیاز دانشمندان و پژوهشگران کشور نیست و برای پاسخگویی به این نیاز باید روش‌های نوین دیگری مانند منابع الکترونیکی متداول شود، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران برای تحقق این امر چه اقدامی انجام داده است؟

مهم‌ترین و سخت‌ترین قسمت کارمان پر کردن اطلاعت داخل این پایگاه است.این کار زمانبر است و برای تحقق آن به یک عزم راسخ و جهاد ملی نیاز داریم. ما معتقدیم این اطلاعات در این پایگاه پر نمی‌شود مگر با نظام ثبتی. در گذشته این پژوهشگاه برای مدیریت اطلاعات، اطلاعات پژوهشی را جمع‌آوری می‌کرد یعنی یک نسخه از طرح‌های پژوهشی از مراکز علمی و دانشگاهی به ما داده می‌شد و ما آن نسخه را وارد سامانه مان می‌کردیم، اما این روش جمع آوری به چند دلیل پاسخگوی نیاز ما نبود. اول این‌که ممکن است در بحث جمع‌آوری،گزارش نهایی اطلاعات حذف شده باشد. از طرف دیگر همه جزئیات در گزارش‌های نهایی ذکر نمی‌شود؛ مثلا بیان نمی‌شود که این گزارش روزی با یک سوال آغاز و بعد تبدیل به یک ایده و طرح شد و بعد از سه گزارش میانی و مراحل مختلف به نتیجه رسید. در واقع نفس فرآیند انجام پژوهشی دارای کلی اطلاعات با ارزش است که ما به‌آن احتیاج داریم. ممکن است به برخی فرآیند‌های این ایده در تعریف مساله گزارش نهایی اشاره‌ای شود اما بسیاری از اطلاعات درون آن از بین رفته است؛ بنابراین تصمیم گرفتیم به جای جمع‌آوری، این فرآیند تولید را لحظه به لحظه ثبت کنیم تا متوجه شویم ایده‌های طرح شده در چه مرحله‌ای است.

در این نوع فرآیند جمع‌آوری، شما دنبال چه هستید؟

در این نظام ثبتی، محقق و استاد دانشگاه موظفند مرحله به مرحله کارهای خود را ثبت کنند، بنابراین در این نظام اطلاعاتی ما با استفاده از فرآیند تولید مقاله و پایان نامه‌ها به سه مشخصه می‌رسیم، تا این سه مشخصه نباشد امکان‌ ندارد مدیریت اطلاعات مناسب باشد. اول کامل بودن پایگاه‌داده. روش ثبتی حتما به پایگاه کامل منجر می‌شود، چون باید تمام اطلاعات از این فرآیند گذرانده شود. ما در گذشته از دانشگاه‌ها درخواست می‌کردیم،پایان‌نامه‌هایشان را ارسال کنند. دراین بین ممکن بود یکی دو پایان‌نامه‌ ارسال نشود، اما بعد از مقرر شدن این‌که باید تمامی دانشجویان اطلاعات پیشنهاده (پروپوزال) پایان‌نامه و دفاعیه‌شان را همان موقع ارسال کنند و گرنه مدرک فارغ‌التحصیلی به آنان تعلق نمی‌گیرد به یک باره شیب ثبت این فرآیند اطلاعاتی افزایش یافت. به‌طوری که امروزه روزانه 200 پایان‌نامه در این پایگاه به ثبت می‌رسد؛ منظور این نیست که به طور میانگین روزانه این تعداد اطلاعات ثبت می‌شود بلکه منظور این است که روزانه این مقدار اطلاعات در این پایگاه به ثبت می‌رسد.

دوم، مساله به روز بودن آن است. در روش جمع‌آوری، اغلب دانشگاه‌ها پس از مثلا سه ماه جمع کردن پایان‌نامه‌ها، اطلاعاتشان را در اختیار ما قرار می‌دادند اما در این فرآیند، اطلاعات همان لحظه به ثبت می‌رسد.

سومین و مهم‌ترین مساله، معتبر بودن آن است زیرا ممکن است، در فرآیند جمع‌آوری، هنگام ارسال یا وارد کردن اطلاعات دانشگاه‌ها اشتباهی سهوی رخ دهد.

مثلا ممکن است مسئول دانشگاه هنگام وارد کردن اطلاعات نام افراد یا مساله مهم‌تر اعتبارها را اشتباهی ثبت کند؛ اما در این فرآیند به علت داشتن نقاط چک و بررسی زیاد این اشتباه رخ نمی‌دهد. برفرض مثال در بخش داوری مقالات، مقاله‌های ارسالی از سوی دو، سه داور مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از آن برای چاپ به دست سردبیر مجله و مدیر اجرایی می‌رسد. در این فرآیند سه بار مقاله چک می‌شود و احتمال خطای آن کاسته می‌شود در قسمت پایان‌نامه‌ها هم ما یک فرآیند دفاع داریم، یعنی دانشجو باید در مقابل استادان دانشگاه از پایان‌نامه خود دفاع کند. پس وقتی از آن مرحله بگذرد و ثبت شود، دیگر خطایی نخواهیم داشت.

اشاره‌ای به اشتراک منابع هم داشتید، چه ضرورتی باعث شد تا چنین طرحی در این پژوهشگاه اجرا شود؟

اکنون هر کتابخانه به دلیل محدودیت، بخشی از نیازهای اطلاعاتی کاربران خود را پوشش می‌دهد؛ بنابراین باید شرایطی فراهم شود تا کتابخانه‌های موسسات پژوهشی بتوانند از منابع یکدیگر برای پاسخ دادن به نیاز مراجعه‌کنندگان استفاده کنند به همین دلیل پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات برای افزایش دسترسی به منابع علمی، طرح خدمات دیجیتالی اشتراک منابع را عملیاتی کرده است تا تمامی نیازهای پژوهشگران برای دسترسی به منابع علمی با استفاده از روش‌هایی چون امانت و سفارش مقالات الکترونیکی بین‌المللی تامین شود.

طرح ملی امانت و سفارش مقالات الکترونیکی (اسما) یکی از زیرمجموعه‌های سامانه هوشمند اشتراک منابع (سهام) است که با هدف نهادینه کردن فرهنگ اشتراک منابع علمی در موسسات آموزشی و پژوهشی و بهره‌برداری از کاربردهای علمی آن برای به اشتراک‌گذاری و استفاده از مقالات الکترونیکی چندی پیش از سوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران راه اندازی شد.

افراد عضو این سامانه از چه امتیازاتی برخور دارند؟

کاربران با عضویت در این سامانه می‌توانند به تمامی مقالات علمی پایگاه‌های بین‌المللی دسترسی پیدا کنند. اکنون عضویت در سامانه اسما برای پژوهشگران، دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی، کارشناسان و اعضای هیات علمی در مرحله آزمایشی فراهم شده است و متقاضیان می‌توانند با عضویت در این سامانه مقالات را به صورت تمام متن دریافت کنند.

اکنون چند دانشگاه و پژوهشگاه به عضویت این سامانه در آمده اند؟مقالات درخواستی آنان از چه منابع بین‌المللی تامین می‌شود؟

تاکنون 101 دانشگاه و پژوهشگاه به عضویت این سامانه درآمده اند که مقالات الکترونیکی این سامانه از 27پایگاه علمی بین‌المللی معتبر همچون الزویر، اشپرینگر و آی‌تریپل‌ای تامین خواهد شد.

اگر گریزی بر ثبت مقالات علمی علوم مختلف داشته باشیم، سهم کدام علوم در این پایگاه بیش از دیگر علوم است؟ و اکنون مقالات علمی کدام شاخه از علوم کاربردی تر است؟

اکنون پایان‌نامه، مقالات و طرح‌های پژوهشی علوم مختلف مانند 45هزار و786 طرح علوم انسانی، 23 هزار و 268 طرح علوم پایه، 21 هزار طرح از رشته فنی مهندسی، 11هزار طرح کشاورزی، 3500 طرح در هنر در این سامانه ثبت شده است؛ طرح‌ها و مقالات علوم پزشکی و بهداشتی هنوز کامل نشده است. در این پایگاه داخلی علوم انسانی بیشترین آمار ثبت اطلاعات را دارد اما متاسفانه پژوهشگران این علوم برخلاف رشته فنی مهندسی که با پایگاه‌های بین‌المللی ارتباط دارند، نسبت به طرح‌های پژوهشی همکاران و دوستان خود اطلاع کمتری دارند که امیدواریم این مشکل جدی با استفاده از سامانه‌های سمات و پایان‌نامه‌ها بر طرف شود.

یکی از مشکلات جدی که طی سال‌های گذشته هم شاهد آن بودیم و هنوز هم گهگاهی با آن روبه‌رو می‌شویم، کپی‌برداری و جعل از مقالات علمی است، گره کار کجاست؟ آیا در این فرآیند برای این مساله هم چاره‌ای اندیشیده شده است؟

تقلب علمی و پایان نامه‌ای زمانی رخ می‌دهد که دانشجو با ارائه کار فرد دیگری از آن پایان نامه دفاع کند.برای حل این مشکل پیشنهاد می‌شود در این فرآیند استاد راهنما یا فردی که در جلسه دفاع پایان نامه دانشجو شرکت می‌کند، باید موضوع مقاله یا پایان نامه دانشجو را در سامانه‌های پژوهشگاه جستجو کند. چنانچه در این موضوع چند نفر کار کرده باشند، اعلام می‌شود و استاد راهنما بنا به صلاحدید به دانشجو خواهد گفت که نباید در این خصوص به تحقیق بپردازد و این کار قبلا انجام شده است. داوران پایان نامه نیز هنگام داوری می‌توانند در این سایت جستجو کنند، چکیده مقالات و پایان‌نامه‌های ارسالی مشابه را بررسی کنند و دریابند این طرح به کجا منتهی شده است. اگر این پایان‌نامه تکراری باشد در دفاع مانع آن شوند.

فکر می‌کنید پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در این چند سال به جایگاه ملی و مطلوبش رسیده است؟ برای پاسخگویی به نیازهای جامعه چقدر فاصله دارد؟

ترسیم یک نقشه راه از بخش پژوهش و کاربرد یکی از موفقیت‌های پژوهشگاه در این سال‌هاست. در بخش پژوهشی، فناوری اطلاعات را به پنج سطح علوم اطلاعات، مهندسی اطلاعات، کاربرد اطلاعات، مدیریت و سیاست اطلاعات تقسیم‌بندی کرده‌ایم که اکنون بیشترین توجه ما معطوف به قسمت‌های مغفول مانده این سطوح است. ما برای این کار نیازسنجی کردیم و این پنج سطح را به 15گروه پژوهشی تبدیل کرده‌ایم. این گروه‌ها نیازهای تحقیقاتی خود را فهرست کرده‌اند. ما با شرکت در فراخوان‌های مختلف جذب هیات علمی، دکترای پژوهش محور و بورسیه، نیازهای خودمان را بازگویی و نیروهای متخصص را جذب می‌کنیم. در بخش کاربرد هم2 حوزه اصلی (مدیریت اطلاعات تولید شده و اشتراک منابع) را ملاک قرار دادیم که طبق این نقشه کارهای خود را پیش برده‌ایم اما هنوز برای رسیدن به جایگاه مدنظر، فاصله زیادی داریم که ان‌شاءالله در آینده شاهد کمتر شدن این فاصله‌ها باشیم.

چشم‌انداز و افق آینده این پژوهشگاه را چگونه ترسیم می‌کنید؟

مطرح شدن این پژوهشگاه به‌عنوان کانون تفکر ملی در حوزه فناوری اطلاعات از مهم‌ترین اهداف ما برای چشم‌انداز حوزه پژوهش است، یعنی اگر هر کسی در هرجایی از کشور قصد تصمیم‌گیری در حوزه کلان IT داشته باشد باید اطمینان حاصل کند که چنین کانونی در کشور وجود دارد. به‌عنوان مثال، اگر وزارت ارتباطات قصد داشته باشد راجع به بحث فیلترینگ، پهنای باند یا چگونگی طراحی شبکه ملی اطلاعات تصمیم بگیرد، ما مرجع اصلی کمک کننده این مساله کلان ملی باشیم یعنی بتوانیم با همکاری دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها این مساله را تحلیل و نتیجه آن را تحویل وزارتخانه‌ها و موسسات بدهیم. همچنین چشم انداز و توقع ما در حوزه کاربرد این است که مرکز اطلاعات ما تمامی اطلاعات داخل کشور را داشته باشد و سهام ما یعنی دفتر اشتراک منابع‌مان دسترسی راحت و بهتر (نه تولید اطلاعات) تمامی منابع اطلاعاتی علمی را برای همه پژوهشگران فراهم کند، یعنی پژوهشگران از طریق این سامانه در یابند که کدام مقاله در چه سایتی وجود دارد و لینک آن مقاله نیز به آنان معرفی شود یا این‌که سفارش مقاله بگیرد. درست مانند کار سامانه اسما که سفارش کار می‌گیرد و در نهایت آن مقاله را تحویل در خواست‌کننده می‌دهد؛ سامانه اسما خود مقاله ندارد اما دسترسی به این مقاله‌ها و سفارش آن را ایجاد می‌کند.

پیش‌بینی می‌کنید چه زمانی به افق این چشم‌انداز برسید؟

ما برای تحقق بحث کانون تفکر ملی حداقل هفت،‌هشت سال و برای بخش کاربرد دو سال زمان نیاز داریم.

و توقع تان از رئیس‌جمهور آینده برای تحقق این اهداف چیست؟

بحث فناوری اطلاعات در نقشه جامع کشور، برنامه 3، 4 و 5 توسعه آمده و جز برنامه‌های اولویت دار است بنابراین توجه جدی مسئولان، سیاستگذاران، حامیان این فناوری در بخش صنعت را می‌طلبد. از سوی دیگر فناوری اطلاعات جز فناوری‌های نرمی است که هرچند بدان توجه کمتری شده است اما از ظرفیت خیلی خوبی برخوردار است و ما می‌توانیم مانند بسیاری از فناوری‌ها همچون انرژی هسته‌ای و فضایی در این حوزه نیز بخوبی ورود پیدا کنیم که امیدواریم در آینده به این مساله بیش از گذشته توجه شود.

فرزانه صدقی / جام‌جم