تنوع موضوع در تاریخ‌نگاری محلی

مورخ تاریخ محلی در جستجوی حقیقت است و این حقیقت هسته اصلی تاریخ‌نگاری محلی است. یافتن خلأها، پر کردن گسستگی‌ها، یافتن پاسخی برای بحران‌های اقتصادی و اجتماعی محلی و پاسخگویی به سوالات محققان آینده از عمده‌ترین دلمشغولی‌های مورخان محلی است که نتیجه آن خود ارزیابی افراد و جامعه، مشارکت اجتماعی بیشتر و ایجاد جامعه‌ای متمدن‌تر و پویاتر است.

تاریخ‌نگاری محلی برخلاف دیدگاه‌های کلی که بر روی سیاست و مسائل سیاسی متمرکز شده است به مسائل اقتصادی و اجتماعی می‌پردازد و پهنه گسترده‌ای از موضوعات قابل تحقیق در پیش روی وی گشوده می‌شود.

مورخ محلی برای رصدکردن موضوعات، رصدخانه‌اش را در جایی قرار می‌دهد که بتواند ظهور و افول پدیده‌های اجتماعی را مورد بررسی قرار دهد. در تاریخ‌نگاری محلی 3 اصل توجه به موضوع، زمان و مکان دارای اهمیت است به عبارتی، انتخاب و بررسی یک موضوع از زندگی فرد یا گروهی از افراد جامعه در مقطع زمانی خاص در مکان معین بن مایه تاریخ‌نگاری محلی است.

مورخ محلی با انتخاب دوره زمانی معین، تحقیق خود را محدود می‌کند تا در مقطع زمانی مورد نظر خود به بررسی کنش‌ها و واکنش‌های مرتبط با موضوع می‌پردازد. این برش زمانی می‌تواند نقطه آغاز یا امکان مشاهده ملموس ظهور یک پدیده باشد یا این‌که به بررسی تداوم پدیده بپردازد که از قبل شکل گرفته است. همچنین افول و غروب موضوع مورد نظر را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. به این ترتیب با ایجاد یک برش زمانی، امکان بررسی ظهور، افول و یا تداوم یک پدیده و رویداد و یا مجموعه‌ای از آنها در محدوده جغرافیایی خاص بهتر فراهم می‌شود.

هر نقطه انتخابی می‌تواند موضوع تحقیق باشد. مکان یک شهر، یک محله، یک خیابان، کوچه و حتی یک خانه قدیمی می‌تواند موضوع مورخ محلی باشد که در آن به آمدنها و رفتنهای مردم می‌پردازد.

زندگی مردم معمولی که کمتر به آنها توجه شده‌است موضوع اصلی تحقیقات مورخان محلی است. زندگی اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و دستاوردهای مردم هر شهر و منطقه‌ای می‌تواند موضوع قابل توجهی برای مورخان محلی باشد. میدان‌های تحقیق مورخ محلی شامل حوزه‌های آموزشی، اجتماعی، اداری، اقتصادی و معیشت، امنیت، بهداشت و تغذیه، خانواده، سیاست و قانونگذاری، شهر و شهرسازی، فرهنگی و هنری و قضایی است.

هر جامعه‌ای آکنده از نقاط عطفی است که کار مورخ محلی این است که این نقاط عطف را جستجو کرده، زیر ذره‌بین بگذارد و به نحوه شکل‌گیری و تغییر و تحول آن بپردازد. این نقطه عطف می‌تواند تغییرات سیاسی یا اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی باشد. به عنوان مثال:

دانش، پدیده‌ای است که همواره در زندگی اجتماعی ما نقش داشته گاه کمرنگ شده و گاه بسیار مورد توجه قرار گرفته است. از گذشته‌های دور تنها نام دانشمندان و بزرگان علم به جای مانده است و اطلاعات ما راجع به محیط آموزشی که این دانشمندان از آن برخاسته‌اند بسیار اندک است در حالی که مورخ محلی در زمان حال با ایجاد برش زمانی، فضایی را باز می‌کند تا با دقت بیشتری به مساله نظام آموزشی، تغییر وتحولات و تاثیرات آن در جامعه بپردازد. به عنوان مثال در بررسی سیر تحول نظام آموزشی ایران در دوره معاصر می‌توان تغییر سلطنت در دوره رضا شاه را مبداء زمانی تحقیق قرار داد و به بررسی آن پرداخت. در این دوران مکتب‌خانه‌ها کم‌کم برچیده شدند و نظام آموزشی هماهنگ در سراسر کشور گسترش یافت. اما همین تغییر در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران با واکنش جدی از سوی مردم روبه‌رو شد و بسیاری از مردم از فرستادن فرزندانشان به مدارس جدید سر باز زدند، کم‌کم نظام جدید آموزشی از سوی جامعه پذیرفته شد و از آن پس ما با گسترش، تغییر و تحولات بسیار در این عرصه روبه‌رو شده‌ایم. نظام آموزشی دینی شهرها، حوزه‌های علمیه، مساجد و حسینیه‌ها، معیشت معلمان و دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت، آموزشگاه‌های ملی و غیرانتفاعی، مدارس، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، کتب درسی و محتوای آنها، سپاه دانش، ترویج آبادانی و بهداشت، تربیت بدنی و ورزش، نهضت سواد آموزی، نظام آموزشی قدیم (دبستان و متوسطه)، نظام آموزشی جدید (دبستان، راهنمایی و متوسطه)، نظام آموزشی متاخر (پیش‌دبستانی، دبستان، راهنمایی، دبیرستان، پیش‌دانشگاهی) و خاندان‌های علمی (حوزوی و جدید) در هر نقطه‌ای از کشور می‌تواند اطلاعات مهمی ارائه کند.

در حوزه اجتماعی تاریخ یک شهر، یک روستا و یک ایل می‌تواند مورد تحقیق مورخ محلی باشد.

مسائلی مانند شهرنشینی، یکجانشینی، طبقات اجتماعی در شهر‌ها و مناطق مختلف کمتر به آنها پرداخته شده و یا موضوعاتی مانند زنان، کودکان، مهاجران، لمپن‌ها، نحوه گذراندن اوقات فراغت، فرار مغزها، مهاجرت، امور خیریه و گروه‌های فشار از جمله مسائل موجود و زنده جامعه است که نیاز به ریشه‌یابی دارد و از نزدیک به نحوه شکل‌گیری و روند مسائل اجتماعی در محل معین و در یک دوره زمانی خاص می‌پردازد.

وزارتخانه‌ها و طبقات اداری در ایران در دوران معاصر گسترش بیشتری یافته است. شاید بتوان گفت بالا رفتن سطح سواد عمومی، تربیت نیروهای لازم و متخصص و ضرورت حضور آنان در اداره جامعه از علل گسترش حوزه اداری است. ادارات در هر نقطه‌ای از ایران کمابیش فعال هستند اما نوع برخورد متقابل بین نظام اداری هر شهر با توجه به امکانات، نیازها و توانمندی‌ها متفاوت است. مورخ محلی به بررسی تمایزات می‌پردازد تا بتواند علت و ریشه‌های آن را به‌طور علمی دریابد. حتی بسیاری از ادارات دولتی، شهرداری‌ها و حتی بخشداری‌ها اطلاعات دقیقی از زمان آغاز به کار مدیران، تغییر و تحول در نظام اداری و موضوعات مرتبط با اداره‌ای که در آن کار می‌کنند، ندارند در حالی‌که می‌توان با تحقیق در این زمینه اطلاعات ذیقیمتی جمع‌آوری کرد که منجر به بالا رفتن میزان شناخت فردی و اجتماعی نسبت به نظام اداری کشور در نقاط دور و نزدیک کشور شود. مدیران، نهادها، موسسه‌های مدنی و ارتباطات و فناوری نوین نیز می‌تواند از دیگر موضوعات تحقیق در این زمینه باشد.

در حوزه اقتصاد و معیشت نظام اقتصاد صنعتی، نیمه صنعتی، کشاورزی (مالکیت زمین‌های خصوصی، دولتی، وقفی) و چوپانی یکی از جالب‌ترین مباحث تحقیقات تاریخی مورخان می‌باشد. بررسی وضعیت کار و زندگی کارگران در شهرهای مختلف (مدیران صنایع، کارگران زن، کودکان، حقوق و دستمزد، اتحادیه‌های کارگری، فعالیت احزابی مانند حزب توده در میان کارگران، اعتصابات، تجمعات کارگری، فعالیت‌های مخفی)، ایجاد کارخانه‌ها و کارگاه‌ها، اصناف و لایه‌های اقتصادی، حرفه‌های قدیم و جدید، بانک و قرض‌الحسنه، صرافی، واسطه‌گری و دلالی، درآمدها و هزینه‌ها، رکود و تورم و قحطی، نرخ‌ها و مبادلات، حتی تاریخ یک گاراژ یا پاساژ و ساکنان آن، سیستم آبیاری هر شهر و روستا موضوع تحقیقات تاریخی است. مورخ محلی حتی با انتخاب یک شغل، صنف، حرفه و محل کسب می‌تواند نکات‌ریزی را که کمتر به آن توجه شده و رو به فراموشی است، ببیند. مورخ محلی نقطه غروب و طلوع کردن هر یک از اینها را رصد و نظاره می‌کند تا آثار آنها را ثبت و ضبط نماید و برای آیندگان نگاه بدارد.

یک مورخ محلی باید پاسخگوی بسیاری از سوالات تاریخی محققان در آینده باشد. او با بررسی و جمع‌آوری اسناد و مدارک لازم می‌تواند اطلاعات کافی از آنچه که قبلا رخ داده برای مورخان آینده جمع‌آوری کند. ممکن است جامعه سوالات بسیاری در زمینه امنیت جامعه و کشور خود داشته باشد و نحوه ایجاد امنیت در سراسر نقاط ایران را در مقطع زمانی خاص بداند.

به عنوان مثال مشکلات امنیتی هر یک از شهرها و روستاهای مرزی، متفاوت از شهر‌ها و روستاها و مناطق داخل کشور است که به خاطر آن جانفشانی‌ها شده است. در تاریخ‌نگاری محلی می‌توان هر نقطه‌ای از کشور را در یک برش زمانی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و از مسائل امنیتی در هر نقطه‌ای از کشور اطلاعاتی به دست آورد و در اختیار محققان حال و آینده قرار داد.

چگونگی ایجاد نیروهای مسلح، تشکیل اداره آگاهی، دانشکده و آموزش‌های نظامی، پادگان، اطلاعات (ساواک)، بسیج، سپاه، وقوع جنگ و مسائل جبهه و پشت جبهه، لایه‌های نظامی و امنیتی، زندان و بزهکاری هر کدام در مقطع زمانی و مکان خاص قابل ثبت و ضبط هستند.

در حوزه بهداشت می‌توان به بررسی طب سنتی، عطاری و جایگزینی آن با پزشکان و ورود متخصصان به نقاط دور از مرکز اشاره کرد. تاریخ درمانگاه‌های یک شهر یا روستا، بهداری‌ها و بیمارستان‌ها، بیماری‌های اپیدمی و بومی هر محل، داروخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها حتی تاثیر تحصیلکردگان خارج، مشاوره‌های پزشکی و روانشناسی، دعانویسی و فال‌گیری، بهداشت محیط، امور خدماتی، قحطی، قرنطینه و مسیونرهای مذهبی در یک شهر و روستا می‌تواند از موضوعات تحقیقی مورخان محلی باشد. تاریخ اغذیه‌فروشی‌ها نیز یکی دیگر از موضوعات تحقیق است. در حقیقت تمام موضوعات تاریخ محلی دم دست ما و در نزدیکی ما هستند که برای ثبت آنها باید دست به قلم برد و تاریخشان را نوشت.

در کتب تاریخی روی خاندان‌های خاص تکیه دارند و بارها آنها را معرفی کرده‌اند در حالی که انواع خانواده و فامیل‌های ایرانی بالقوه دارای اهمیت و ارزش تحقیقاتی هستند تا بتوان از دایره تنگ و محصور چند خاندان معروف بیرون آمد و حقایق بیشتری را ببینیم. انواع مالکیت و درآمدهای خانواده‌ها، ازدواج، نوع خانواده‌های شهری، روستایی و عشایر، اسکان، حرفه‌های خانوادگی و گاه تحصیلات، روابط خانوادگی در هر شهر و روستا و یا محله متفاوت می‌باشد و مجموع مطالب جمع‌آوری شده می‌تواند به کتاب قطور و قابل خواندنی تبدیل شود که اطلاعات زیادی راجع به افراد و خانواده‌های پیرامون ما بدهد.

حوزه سیاست با وجود گستردگی و اهمیت می‌تواند حوزه قابل توجه‌ای برای محققان تاریخ محلی باشد. اهمیت استراتژیکی نقاط و شهر‌های مرزی تاریخ آنها را از دیگر شهرها متفاوت ساخته است، هر چند که ممکن است حوادث، انقلاب، نهضت و آشوب‌ها در پایتخت و یا شهرهای بزرگ ابعاد گسترده‌تری از زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم را در بر بگیرد و کمتر بر آنها تاثیر بگذارد اما آنها شرایط خاص خود را دارند که به منظور شناخت بیشتر باید به دقت بررسی شود. فعالیت احزاب و گروه‌ها اگر چه جنبه سیاسی دارد اما مورخ محلی به این سؤال پاسخ می‌دهد که این احزاب چگونه و از میان چه اقشاری از جامعه برخاستند، در شهر و روستای خود در جهت چه مسیرهایی فعالیت کردند و تعامل و گفتگوی جامعه با آنها چگونه بود. آیا مضمحل شدند یا به قدرت رسیدند.

تاسیس مجالس قانونگذاری، انتخاب نمایندگان از شهرها، نحوه جمع‌آوری رای و تبلیغات و چگونگی فعالیت گروه‌های متنفذ از جمله رویدادهای مهمی است که شهر به شهر و نقطه به نقطه با هم تفاوت داشته و با وجودی که تلاش بر این مبنا بوده که قانون انتخابات نظام‌مند و یکسان باشد اما ظرفیت‌ها و ویژگی‌های هر شهر و منطقه‌ای باعث می‌شود ما با شرایط متفاوتی روبرو شویم. ثبت این نقاط عطف و گونه‌های مختلف آراء و اندیشه‌ها می‌تواند ما را به شناخت بیشتری از مشارکت اجتماعی جوامع کوچک و بزرگ رهنمون سازد.

تاریخ یک شهر در یک دوره زمانی خاص موضوع جامعی است که شامل بررسی تغییر و تحول در ساختمان‌ها و عمارات، بلوارها، بزرگراه‌ها، خیابانها و معابر، مجموعه‌های آپارتمانی، پارک‌ها، جاده‌ها و دروازه‌ها، وسایل نقلیه عمومی و خصوصی( ترافیک)، شهرک‌ها، مراکز خرید و پاساژ (ساختمان) ، تاسیسات شهری (آب،تلفن، برق وگاز)، پایانه‌های مسافربری و... می‌شود و حتی می‌توان با خرد کردن این موضوع به موضوعات ریزتر، تاریخ هر یک از این پدیده‌ها را در هر زمینه‌ای به رشته تحریر درآورد. به عنوان مثال تاریخ یک بزرگراه و یا خیابان را نوشت و به تاثیرات ساخت آن بر اقتصاد و اجتماع مردم اطراف آن پرداخت. عده‌ای محل کسبشان در نزدیکی یک بزرگراه است، عده‌ای اطراف آن ساکن‌اند و عده‌ای دیگر تنها رهگذرند. اینها تاریخ جای جای شهر ماست که ما از آن غافل مانده‌ایم و مورخ سعی می‌کند این اطلاعات را جمع‌وری و ثبت نماید.

حوزه فرهنگ و هنر به دلیل غنای آن بسیار گسترده است. در هر نقطه‌ای، نویسنده‌ای ظهور یافته و یا عده‌ای به خواندن و دیدن آثار هنری از شعر وکتاب گرفته تا فیلم و سینما علاقه‌مندند اما بسیاری از شهرها از تاریخ اولین تئاتر و سینمای شهر خود، ورود رادیو تلویزیون، روزنامه و مجله خبر ندارند. کمتر دیده شده اطلاعات دقیق مکتوب از تاسیس یک روزنامه محلی، مدت فعالیت و علت تعطیلی آن، مدیران و نویسندگان روزنامه‌های محلی خود داشته باشند در حالی که بازشناسی فرهنگ و آثار فرهنگی، زمینه هویت ایرانی و اسلامی را در اقصی نقاط کشور فراهم می‌کند و با نگارش هر یک از موضوعات تاریخ‌نگاری‌های محلی به انتشار اطلاعات بیشتر در این زمینه‌ها سرعت می‌بخشد. یکی دیگر از مراکز فرهنگی و مذهبی امامزاده‌ها هستند. مردم محلی تنها نام امامزاده یا شجره مختصری از وی و معجزات او را می‌دانند و این اطلاعات شفاهی را سینه به سینه نقل می‌کنند اما از تاریخچه ساخت و مرمت، بنیانگذاران و سازندگان آن بنا و ساختمانهای اطراف آن اطلاعی ندارند.

گسترش نظام قضایی، دادگاه‌ها و قوانین مرتبط با آن، جرایم و انواع آن ممکن است در مناطق شهری با روستایی و عشایری گوناگون باشد. اختلاف بر سر زمین و آب و یا درگیری‌های محلی هر منطقه با منطقه یا شهر و روستای دیگر متفاوت است. مورخ محلی با انتخاب یک محل در برش زمانی خاص به ریشه‌یابی علل جرم‌زایی و تاثیر مجازات عمومی در آن محل می‌پردازد. هر چند که تاریخ دستگاه قضا در هر شهر و استانی خود تاریخ مفصلی دارد که می‌توان به بررسی تاریخچه دادگاه‌ها، دایره احکام، دادگستری، قاضی، رشته‌های حقوق، قوانین، زندان و بازداشتگاه، استیناف، امور اداری و حتی عریضه‌نویسی پرداخت.