خزر نیازمند اعمال مدیریت ایمنی‌

دریای خزر در ردیف یکی از انواع چهارگانه دریاهای جهان به نام دریاهای بسته و بزرگترین نمونه آن قرار دارد. دریای خزر با طول یک هزار و 160 کیلومتر و عرض متوسط 330 کیلومتر با امتداد شمالی  جنوبی بین مدارهای 37 تا 47 درجه شمالی، وسعتی بالغ بر 42 هزار و 914 کیلومتر مربع (پس از تحولات سطحی و حجمی سال‌های اخیر) دارد.

مجموع خط ساحلی این دریا بالغ بر 6400 کیلومتر است که 724 کیلومتر آن به ایران تعلق دارد. حجم آب دریای خزر معادل 78 هزار کیلومتر مربع است. این دریا را می‌توان از نظر عمق، وضعیت ناهمواری‌ها و برخی صفات آب شناختی به 3 منطقه؛ شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم کرد. حوزه آبریز این دریا بیش از 3‌میلیون کیلومتر مربع است که 7 درصد آن به ایران تعلق دارد. بیشترین عمق این دریاچه 1025 متر برآورد می‌شود.

بنا به پیشنهاد کارشناسان خبره آلودگی دریا (GESAMP)  متشکل از سازمانهای بین‌المللی تمام فعالیت‌هایی که تاثیرات زیانباری بر منابع زیست دریا و اختلال در فعالیت دریایی از جنبه‌های شیلاتی، کاهش کیفیت آب و یا از بین بردن جذابیت و زیبایی دریا و همچنین خطراتی مرتبط با سلامت و بهداشت انسانی را در بر داشته باشد، آلودگی دریا تعریف می‌کنند.

آلودگی در دریای خزر

پیامدهای آلودگی در دریا می‌تواند به تغییرات میزان اسیدیته (PH)، کاهش شفافیت آب، آلودگی بستر دریا، ایجاد ترکیبات گازی، نابودی مستقیم آبزیان یا مسمومیت و تضعیف آنها منجر شود.

آلودگی همچنین باعث کاهش تولید مثل و تخمگذاری پرندگان، مرگ جنین در تخم و جلوگیری از فعالیت‌های غدد می‌شود. عملیات لرزه نگاری و انفجاری در اکتشاف نفت به دلیل ایجاد امواج صوتی با تواتر بیش از تحمل ماهیان اطراف مرکز انفجار، موجب نابودی پلانکتون‌ها و ماهیان و تغییر در مسیر مهاجرت برخی ماهی‌ها می‌شود، به نحوی که انتقال نفت توسط نفتکش‌ها لزوم پیشگیری از سوانح و تخلیه آب توازن را در پی دارد.

از سوی دیگر بندر به عنوان یک نقطه آلودگی خیز برای دریا دارای پتانسیل بالای آلودگی است، به صورتی که در بیش از 30 نقطه شامل بندر، خلیج، رودخانه کوچک و بزرگ که به دریا می‌ریزد، امکان ورود آلودگی به دریا وجود دارد.

ازدیاد گردشگری و افزایش شهرنشینی، موجب افزایش مصرف سوخت و انرژی می‌شود و به علت عدم تصفیه فاضلاب‌های شهری، مقدار مواد هیدروکربنی افزایش یافته است.

همچنین بیشتر قایق‌های تفریحی مورد استفاده از نوع موتوری و فرسوده هستند و به افزایش آلودگی این دریا کمک می‌کنند.

حوادث‌

کارشناسان معتقدند مدیریت بنادر برای مقابله با اتفاقات و حوادث غیرمترقبه آمادگی کافی ندارد.

استخراج بی‌رویه نفت و دیگر محصولات موجب شده روند آلودگی در دریای خزر شتابان شود و به دلیل مسائل اقلیمی، حرکت احتمالی آلودگی سانحه نفتی به طرف مناطق ساحلی ایران روی دهد که وجود 2 تالاب حساس اکولوژیکی با ارزش جهانی مانند تالاب انزلی و تالاب میانکاله، وظیفه متولیان مبارزه با آلودگی در دریای خزر را دوچندان می‌کند.

مهندس عمید مرندی، عضو هیات مدیره انجمن متخصصان محیط زیست و کارشناس‌ارشد محیط زیست، در‌این‌باره، گفت: به‌طور مثال خطر آلوده‌سازی مخازن و تلمبه‌خانه نفتی بویژه در منطقه نوشهر باید تحت نظارت باشد، چرا که در سال 1372 یک‌بار لوله نفت در بندر نوشهر ترکید و مقادیر زیادی نفت به دریا ریخت. برای بار دوم در تلمبه خانه، شیر تخلیه دقیق بسته نشده بود و نفت به سوی دریا سرازیر شد.

این کارشناس تاکید کرد: در مورد دوم، امکان تخلیه آب توازن دور از چشم ماموران فراهم است که باعث آلودگی بیشتر در منطقه جنوبی خزر می‌شود و چون ایران مناطق حساس با ارزش دارد، در نوع خود یک حادثه است که در سال بارها تکرار می‌شود.

برآورد آلودگی در دریا

عضو هیات مدیره انجمن متخصصان محیط زیست در این باره گفت: برای برآورد آلودگی باید آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت مواد خاص و مدتی را که اگر تمیز شود روی ساحل می‌ماند، فواید و ضررهای روش‌های مختلف پاک کردن و بررسی محل مناسب تخلیه فاضلاب کشتی‌ها به دقت بررسی شود.

مهندس عمید مرندی افزود: بررسی اثرات فعالیت‌های پالایشگاه‌ها و مجموعه‌های وابسته، کیفیت آلودگی مجاز برای تخلیه در ناحیه خاص و مسائلی از این قبیل نیز باید توسط محققان و در قالب کمیته‌های تخصصی بررسی شود.

وی با اشاره به آلودگی‌های نفتی در خزر ادامه داد: معمولا پس از آن‌که نفت به دریا ریخته شد، در یک مکان ثابت باقی نخواهد ماند و تحت تاثیر عوامل خارجی جابه‌جا خواهد شد.

به گفته وی ، مهم‌ترین این عوامل ، باد ، امواج و جریان‌های آبی هستند. در صورتی که درباره باد و جریان آب اطلاعاتی موجود باشد ، با توجه به این‌که هر دو عامل به حرکت نفت شناور در آب کمک می‌کنند، کار تشخیص محل نفت آسان می‌شود. البته مکانیسمی که به موجب آن فشار باد باعث حرکت سطحی ‌شود کاملا شناخته شده نیست.

این کارشناس تاکید کرد: سرعت حرکت براثر باد، بستگی به شدت باد و ضخامت لایه نفت دارد. معمولاً حرکت نفت بین 2 درصد تا 5 درصد ناشی از سرعت باد است که در ارتفاع 10 متری بالای سطح آب می‌وزد. در آب‌های آزاد، برای تخمین میزان حرکت نفت، 3 درصد سرعت باد در نظر گرفته می‌شود به این ترتیب می‌توان با پیش‌بینی‌های علمی به جلوگیری از وقوع حوادث و یا کنترل خطرات بعد از وقوع آلودگی تا حدی دست یافت.

عملیات امداد

در‌ جهت تحقق صحیح عملیات ابتدا مسوولان و تشکیلات مقابله با آلودگی مشخص می‌شوند که در زمان وقوع حوادث به عنوان یک عملیات واحد و هماهنگ عمل کنند که به گفته کارشناسان، این مساله در سایه اجرای صحیح مدیریت بین بخشی امکان‌پذیر است.

عضو هیات مدیره انجمن متخصصان محیط زیست گفت: هم‌اکنون در این زمینه سازمان بنادر و کشتیرانی، نیروهای مسلح، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نفت و شرکت‌های مهم وابسته به آن به عنوان اعضای اصلی کمیته در شرایط عادی هر چند وقت یک‌بار در وزارت کشور، جلساتی را تشکیل می‌دهند. در جلسات متعدد کمیته برای برنامه‌ریزی از دیگر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی نیز به عنوان اعضای غیر ثابت برای هر جلسه معین دعوت به عمل می‌آورد.

رئیس جلسه و هماهنگ‌کننده این کمیته، معاون عملیات سازمان بنادر و کشتیرانی است که درخصوص مسائل مربوط به آلودگی آب دریا باید متخصص باشد. هماهنگ‌کننده عملیات، کارشناس ارشد سازمان بنادر و کشتیرانی در امور محیط زیست، نماینده سپاه، نماینده ارتش، نماینده سازمان حفاظت محیط زیست و نماینده وزارت نفت از دیگر اعضای این کمیته را تشکیل می‌دهند. هنگام عملیات کمیته در سازمان بنادر و کشتیرانی تشکیل جلسه می‌دهد.

زمان وقوع حادثه‌

مرندی، عضو هیات مدیره انجمن متخصصان محیط زیست گفت: در زمان وقوع حادثه گزارش آلودگی از طرف افراد متخصص یا غیرمتخصص ارائه می‌شود و باید زمینه‌ای فراهم آید که این اطلاعات به مرکز اصلی مبارزه با آلودگی دریا در بندر نوشهر یا مراکز فرعی مانند انزلی، نکاء و بندر ترکمن نیز ارسال شود. تحقق این امر به آموزش آگاه کردن کارکنان و افراد بومی نیاز دارد.

گزارش به هر صورتی که ممکن است باید برای آنالیز به این مراکز ارائه تا جهت بررسی بیشتر به مرکز در تهران ارسال و متعاقب آن، ستاد بحران جلسه تشکیل دهد.

مرندی افزود: پس از دریافت گزارش، رئیس مرکز هماهنگی، افرادی را از کادر ثابت مراکز موجود در دریای خزر بر می‌گزیند و برای بررسی بیشتر به محل حادثه اعزام می‌کنند. وظیفه این افراد بررسی دقیق حادثه است.

افرادکار آزموده با توجه به میزان تجربیات و واقعیت‌های موجود، شرح اجرای عملیات را به صورت‌های مختلف تعیین می‌کنند که تمامی این تصمیم‌گیری‌ها با هماهنگی مرکز صورت می‌گیرد.

وی ادامه داد: چنانچه آلودگی در محدوده بندر باشد با امکانات موجود در بنادر قابل پاکسازی است که بنادر اقدام به پاکسازی کرده و مراتب را به سازمان بنادر و کشتیرانی گزارش می‌کنند.

این کارشناس گفت: اگر آلودگی در محدوده آب‌های ساحلی ایران و در منطقه یکی از بنادر دارای وسعت زیاد بوده و پاکسازی آن در حد امکانات یک بندر نباشد، مراتب سریعا به سازمان منعکس و با هماهنگی با نهادهای مختلف و امکانات دیگر بنادر اقدام به پاکسازی می‌شود. در این مورد بهتر است بنادر نکاء و ترکمن دارای تجهیزات مقابله با آلودگی شوند.

مرندی تاکید کرد: چنانچه آلودگی فراتر از توان تجهیزات موجود در تمام بنادر ایران باشد و مجموع امکانات کفایت نکند، مراتب به آژانس ایمنی دریانوردی و کشورهای مجاور دریای خزر اطلاع داده می‌شود. به این ترتیب، اعضای کمیته مقابله با آلودگی در شرایط بحرانی که نمایندگان نهادهای مختلف هستند، با حضور خود، وظایف را تقسیم و اجرای عملیات را سازماندهی می‌کنند.

وی افزود: تقویت امکانات هوایی مانند خرید هواپیما و هلی‌کوپتر و تقویت ارتباط ماهواره‌ای نیز بر این اساس، بسیار ضروری است، پیشنهاد می‌شود علاوه بر بنادر انزلی و نوشهر، بنادر نکاء و ترکمن نیز مجهز به تجهیزات مقابله با آلودگی نفتی شوند. بندر نکاء به دلیل آن‌که نفتکش‌های آسیای میانه به این مکان نفت منتقل می‌کنند و بندرترکمن نیز به علت مجاورت با تالاب بین‌المللی میانکاله به منظور حفاظت حائز اهمیت ویژه‌ای هستند.

وی ادامه داد: چنانچه مدیریت عملیات و هماهنگی از تمرکز شدید رو به سوی غیرمتمرکز بودن گام بردارند و مدیریت محلی نیز در شرایط اضطراری لحاظ شود، می‌توان از ستادهای کوچک ایجاد شده در شهرداری‌ها و مناطق انتظامی و تشکل‌های غیردولتی محلی بهره‌ کافی را برد. ارتباط دو طرفه محلی با مرکز و بعکس و ارائه ضرورت‌ها، کمبودها و پیشنهادات از طرف افراد محلی بهترین نوع مشارکت و انگیزه را به همراه دارد.

به این ترتیب، می‌توان با برنامه‌ریزی و سازماندهی مناسب و حضور بموقع در جهت مقابله با آلودگی از خسارت ‌های سنگین شیلاتی، توریسمی و در کل اقتصادی و اجتماعی ساحل جنوبی خزر جلوگیری کرد اما کارشناسان معتقدند واقعیت امر بیانگر نبود یک برنامه مناسب برای مقابله با آلودگی در شرایط بحرانی در دریای خزر است و تاخیر در داشتن چنین برنامه‌ای تنها به بروز فاجعه زیست‌محیطی در دریای خزر منجر می‌شود که جبران آن ناممکن است.

حمیده سادات‌هاشمی‌