علم ناشناخته ای بنام آبخیزداری

روز دوشنبه ، 19اسفند پنجمین روز هفته منابع طبیعی است . این روز به نام «منابع طبیعی و آبخیزداری» نامگذاری شده است . به نظر می رسد در میان منابع طبیعی ، آبخیز با آن اهمیتی که دارد از گمنام ترین

کد خبر: ۲۱۴۷۹

آنهاست . برای آشنایی هر چه بیشتر با مبحث آبخیز و آبخیزداری با مهندس حسینی معاون مدیر کل امور اجرایی آبخیزداری سازمان جنگلها و مراتع کشور گفتگو کرده ایم

فکر می کنم اطلاعات بیشتر ما از معنای کلمه آبخیز بسیار ناچیز است و فقط گاهی به گوش ما می خورد؛ مثلا در اخبار می شنویم : «سیل گلستان ، در فلان حوزه آبخیز روی داده است.» اصلا این آبخیز چیست؛
آبخیز محدوده طبیعی یک واحد اکوسیستم است که کلیه بارشهای موجود در این محدوده با زه کش ، رودخانه و آبراهه از یک نقطه خروجی از آن خارج می شود. همان طور که ما کشور را به استانها و شهرهای مختلف تقسیم می کنیم ، مرزهای طبیعی مثل کوهها حوزه های مختلف آبخیز را به وجود می آورند. سلسله جبال البرز را در نظر بگیرید. بارشهایی که در شمال البرز اتفاق می افتد، با رودهایی مثل تجن ، هراز، سپیدرود و اترک از این منطقه خارج می شوند و به دریای مازندران می ریزند. هر یک از این رودها یک حوزه آبخیز را تشکیل می دهند، یا وقتی می گوییم حوزه آبخیز سد کرج ، منظور، همه محدوده ای است که بارشهای آن منطقه با آبراهه ها و رودها به این سد می ریزند.
آبخیزها و مبحث آبخیزداری در زندگی ما چه نقشی دارند؛
کشور ما با توجه به نوع اقلیم و میزان و مدت نزولات آسمانی ، در محدوده آب و هوایی خشک و نیمه بیابانی واقع شده است . ما عملا با کمبود آب روبه رو هستیم و از طرفی هر ساله با وقوع سیل در مناطق مختلف کشور روبه رو می شویم . هر ساله 240میلیاردمتر مکعب از مجموع 410میلیارد مترمکعب نزولات کشور ما تبخیر می شود واز میان می رود. همه این پدیده ها لزوم توجه به مبحث آبخیزداری را توجیه می کند. آبخیزداری یا مدیریت حوزه های آبخیز به معنای حفظ و مدیریت منابع آب و خاک است.
به طور مشخص مبحث آبخیزداری به حل چه مشکلاتی توجه دارد؛
در هر یک از حوزه های آبخیز با توجه به اقلیم خاص آن منطقه مشکل خاصی وجود دارد. هدررفتن آب ، ایجاد سیل ، فقر پوشش گیاهی و فرسایش خاک از این مشکلات است . همچنین بر اثر وقوع سیل ، گل و لای و رسوبات وارد مخازن سدها می شود ؛ یعنی از طرفی ، این رسوبات مخازن سد را پر می کند و سد غیرقابل استفاده می شود و از سوی دیگر، خاک که بستر پوشش گیاهی است از میان می رود.
در ایران بیشتر در چه مناطقی با این مشکلات مواجه ایم؛
از مجموع مساحت کشور ما، حدود 110میلیون هکتار را حوزه های آبخیز دربر می گیرد. ما در سیستان و بلوچستان باوجود گالی ها یعنی گودال های عظیمی که بر اثر فرسایش خاک و آب بردگی جریان سیل ایجاد می شود، روبه رو هستیم . در بوشهر و هرمزگان ، بحث فقر پوشش گیاهی مطرح است . در مرکز کشور مشکل کویر و کویرزایی داریم . در منطقه زاگرس ، به دلیل شیب زمین آبها هرز می روند و وارد کویر می شوند یا از کشور خارج می شوند. سالانه 5میلیارد متر مکعب آب از کشور ما خارج می شود. همچنین در مرکز کشور معدن کاوی ها مشکل سازند. براثر این عمل پس از بارش ، خاک همراه باران شسته می شود و از بین می رود.
برای مقابله با مشکلات ، علم آبخیزداری چه ابزاری در دست دارد؛
به طور کلی ، عملیات آبخیزداری به 4بخش تقسیم می شود :
1- عملیات مکانیکی : احداث سازه های خاکی ، ملاتی و سنگی و ایجاد بندهای کوچک یا سدهای کوچک خاکی از فعالیت های این بخش است . با ایجاد این بندها در مسیر آب ، از جمع شدن رسوب در یک منطقه جلوگیری می شود. این کار همچنین باعث تاخیر در پیوستن آب آبراه های فرعی می شود و هنگام بارش زیاد، این تاخیر از بروز سیل پیشگیری می کند. با این کار، می توان آب هر منطقه را در همان منطقه نگاه داشت و به مصرف آن منطقه رساند. سکوبندی یا تراس بندی ، نوع دیگر این عملیات است . در این عمل ، شیب زمینهای شیب دار تسطیح می شود و در آن درختکاری انجام می گیرد. به این ترتیب قابلیت نفوذپذیری زمین در برابر آب افزایش می یابد.
2- عملیات بیولوژیکی : شامل بذرکاری ، نهالکاری ، درختکاری و بوته کاری . به طور کلی در این بخش ترمیم و افزایش سطح پوشش گیاهی انجام می شود.
3- عملیات بیومکانیکی : ترکیبی از 2عمل قبل است ؛ یعنی عملیات مکانیکی در محدوده ای انجام می شود و برای تقویت آن از عملیات بیولوژیکی کمک می گیرند.
4- عملیات مدیریتی : گاهی در محدوده ای هیچیک از اقدامات بالا لازم نیست و کافی است منطقه مدتی به حال خود رها شود تا وضعیت طبیعی خود را بازیابد. معمولا عملیات اجرایی آبخیزداری در زمینهایی به وسعت 10هزار هکتار صورت می گیرد.
به نظر می رسد آبخیزداری در کشور ما قدمت چندانی ندارد.
البته آبخیزداری در ایران علمی جوان است و سابقه آن به سال 1343 برمی گردد ، اما در 10سال اخیر روند صعودی داشته است و مردم و مسوولان توجه بیشتری به این مبحث دارند. از خصوصیات آبخیزداری می توان به هزینه کم ، قابل آموزش بودن و بازدهی زود آن اشاره کرد. همین مسائل است که باعث جلب مشارکت های مردم می شود. الان در بیشتر مناطقی که مردم با نتیجه خوب این کار آشنا شده اند ، از مسوولان تقاضای انجام عملیات آبخیزداری دارند.