شیوه های مردم سالاری

واقعیت این است که انتخابات یکی از با ثبات ترین نهادهای دموکراسی است . با عمومیت یافتن حق رای همگانی انتخابات به عنوان یکی از مهم ترین جلوه های زندگی سیاسی در عصر حاضر متجلی شده است. همان طور که می دانید جوهره دموکراسی ، مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خویش است که یکی از مولفه های حیاتی آن ، حق رای و شرکت در انتخابات است.

به منظور اعمال این حق ، روش های گوناگونی ابداع شده است که از آنها با عنوان نظام های انتخاباتی یاد می شود. در این نوشته برآنیم تا ضمن ارائه تعریف درباره انتخابات ، نگاهی مختصر به انواع نظام های انتخاباتی متداول بیفکنیم.

 انتخابات در تعریف به فرآیند گزینش و انتخاب زمامداران و حاکمان جامعه سیاسی به منظور مهار کردن قدرت اطلاق می شود و در واقع ، تکنیکی برای به کرسی نشاندن نمایندگان سیاسی است که از طرف مردم انتخاب و برای یک دوره معین ، اداره امور جامعه را در سطح کلان به عهده می گیرند. نکته قابل ذکر این که عنصر دموکراتیک انتخابات اراده شهروندان است.

نظام انتخاباتی در تعریف به مجموعه قواعد، روش ها و ضوابط حاکم بر انتخابات در یک جامعه سیاسی ، نظام انتخاباتی آن جامعه گویند. این که شیوه اخذ و شمارش آراء در کشوری چگونه است و روش تبدیل رای به کرسی قدرت یا منصب سیاسی به چه صورت انجام می پذیرد، بیانگر نوع نظام انتخاباتی آن کشور است.

به عبارتی دیگر، نظام انتخاباتی ترجمان آرای شهروندان در هیات کرسی های نهادهای نمایندگی است. معیارهایی از قبیل کارآمدی حکومت ، رعایت انصاف نسبت به احزاب کوچک ، پاسخگو و مسوول بودن دولت و... در نظام های انتخاباتی معیارهای متضاد یا لااقل در نگاه اول غیرقابل جمعند که در صورت گزینش و ارجحیت قائل شدن برای یک معیار ، چه بسا ناچار به قربانی کردن معیار دیگر باشیم .حال به انواع نظام های انتخاباتی می پردازیم.

به طور کلی 3خانواده بزرگ نظام های انتخاباتی وجود دارد که هر کدام به شاخه ها و زیر گروه هایی تقسیم می شود. این نظام ها عبارتند از:

الف: نظام های کثرتی اکثریتی

ب: نظام های تناسبی

ج: نظام های نیمه تناسبی

حال به توصیف و انواع این نظام ها می پردازیم:

نظام های کثرتی اکثریتی: این نظام بر این فرض استوار است که حکومت در اختیار حزب یا گروهی است که مقبولیت بیشتر دارد. در این نظام نمایندگان ، خبرگانی هستند که برای مردم و به جای مردم تصمیم می گیرند و بر خلاف نظام تناسبی ضرورتی ندارد مجلس انعکاس کامل از تمام افکار و دیدگاه های موجود در سطح جامعه باشد. در این نظام ، کارایی و ثبات حکومت در درجه اول اهمیت قرار دارد.

مزایا:

1. تشکیل و استقرار دولت های با ثبات بر پایه این نظام

2. سادگی و قابل فهم بودن

3. منجر به ایجاد نظام دو حزبی می شود.

4. آزادی عمل رای دهندگان : به این صورت که به کاندیدای مورد نظرشان صرف نظر از تمایلات حزبی می توانند رای دهند.

5. کوچکی حوزه ها باعث ارتباط نزدیک تر بین انتخاب کننده و انتخاب شونده می شود.

6. دادن فرصت تجدید نظر به رای دهنده

عیوب:

1. محرومیت احزاب اقلیت از داشتن نماینده به طور عادلانه

2. تعداد زیاد آرایی که درست و صحیح است ، ولی در عمل منجر به انتخاب نمی شود. (آرای هدر رفته)

3. غیرتناسبی و ناعادلانه بودن این نظام : بدین معنا که حتی با درصدی کم مثل اکثریت نسبی می توان پارلمان را تحت کنترل خود درآورد.

4. فاصله بین 2مرحله انتخاباتی باعث ایجاد التهاب در جامعه می شود و تنش به همراه دارد.

5. از لحاظ اجرایی مشکل و دارای هزینه های طاقت فرساست.

انواع نظام های کثرتی اکثریتی

الف : نظام های کثرتی

نظام نخست نفری (FPTP): قدیمی ترین شیوه انتخاباتی در اروپاست . بر اساس آن ، نامزدی که در مقایسه با دیگران آرای بیشتر کسب کند پیروز انتخابات است و ملاک آن کسب اکثریت نسبت به دیگران است . گفتنی است این شیوه تنها در حوزه های تک نماینده قابل اعمال است . این شیوه باعث ایجاد وحدت در جامعه می شود و رابطه بین انتخاب کننده و انتخاب شونده را نزدیک می کند.

نظام جمع گزینی : در این نظام ، اکثریت نسبی تعیین کننده است ، ولی حوزه ها چند نماینده ای است و رای دهنده می تواند به یک یا چند نفر از کاندیداهای مورد نظرش رای دهد. در این نظام امکان ایجاد حوزه های انتخابیه بزرگ نیز وجود دارد.

نظام جمع گزینی حزبی : بر اساس این نظام ، رای دهنده فقط می تواند به فهرست یک حزب رای دهد و مجاز به رای دادن به کاندیداها نیست.

ب: نظام های اکثریتی

نظام جایگزینی : در این نظام رای دهنده به تعداد کاندیداها یا کمتر دارای حق رای است . رای دهنده می تواند بین این کاندیداها اولویت گذاری کند.در این نظام نامزدهایی که 50درصد آراء را کسب کنند به پارلمان راه می یابند. این نظام در کشور استرالیا مورد استفاده قرار می گیرد.

نظام دو دوری : در این نظام ، حوزه ها غالبا تک نماینده و دور اول دارای حد نصاب خاصی است که اگر نامزدی موفق به کسب آن نشد، انتخابات به دور دوم کشیده می شود. تعداد نامزدهای راه یافته به دور دوم ، متفاوت و مبتنی بر این دو روش است:

روش برترین برنده ؛ که فقط دو نفری که بیشترین آراء را در دور اول کسب کرده اند به دور دوم راه می یابند.

روش اکثریتی - کثرتی ؛ در این حالت تعداد نامزدها در دور دوم محدود می شود و ممکن است بیش از 2نامزد در آن رقابت کنند که ملاک احراز درصدی از آرائ در دور نخست است.

و سرانجام این نکته گفتنی است که نظام انتخاباتی کشور عزیزمان ، نظامی اکثریتی و آن هم از نوع دو دوری است در این نظام احزاب از طریق ائتلاف با دیگر رقبا می توانند در انتخابات پیروز شوند. رهبران احزاب نیز بخوبی می دانند که رقیب امروز آنان می تواند یار فردایشان باشد.

نظام های تناسبی

این نظام مبتنی بر اصول عدالت و برقراری تعادل اجتماعی و توازن سیاسی است تا بتواند از این طریق خواسته ها و نظرات رای دهندگان را از طریق ایجاد یک تعادل واقعی و برقراری یک تناسب هدف دار میان کرسی ها یا مناصب سیاسی از یک سو و گرایش ها و تمایلات سیاسی موجود در جامعه از سوی دیگر، جامه عمل بپوشاند.

بر اساس این نظام هر یک از احزاب سیاسی به تناسب میزان آرای خود در انتخابات می تواند کرسی های پارلمانی را احراز کند و بر خلاف نظام کثرتی اکثریتی که واجدان نصف بعلاوه یک همه کرسی ها را تصاحب می کردند، دراین نظام هر حزب به تناسب آراء خویش صاحب کرسی نمایندگی می شود.این نظام مبتنی بر ارائه لیست از جانب احزاب و یک مرحله ای است.

مزایا:

1. دارای نتایجی عادلانه و تناسبی است.

2. از هدر رفتن آراء تا حد زیادی جلوگیری می کند.

3. به احزاب کوچک و اقلیت ها شانس حضور می دهد.

4. توازن و تعادل در قدرت ایجاد می کند.

معایب:

1. ایجاد دولت های ائتلافی باعث از بین رفتن ثبات و پایداری می شود.

2. باعث حضور احزاب و گروه های افراطی و تندرو باوجود هواداران انگشت شمار آنها می شود.

3. اصل نمایندگی حوزه انتخابیه و رابطه میان نماینده و آن حوزه تضعیف می شود.

انواع نظام های تناسبی:

نظام لیستی : در این روش احزاب و گروه ها به تناسب آراء ماخوذه ، دارای کرسی نمایندگی خواهند شد. روش محاسبه آراء در این شیوه به این گونه است که ابتدا باید عدد آستانه مشخص شود مثلا اگر در یک حوزه 5کرسی وجود داشته باشد و هزار نفر شرکت کننده ، عدد آستانه 200خواهد بود. بنابراین به ازای هر 200رای یک کرسی تعلق می گیرد.

نظام انتقالی : در این شیوه رای دهنده قادر است نامزدهای مورد علاقه اش را هم در میان احزاب و هم فهرست های حزبی و کاندیداها انتخاب کند و به سلیقه خود قائل به تفکیک و ترجیح برخی بر دیگری شود. گفتنی است بسیار از اهل نظر این نظام را کامل ترین نظام انتخاباتی می دانند.

نظام های نیمه تناسبی

این نظام از اختلاط 2نظام بزرگ کثرتی اکثریتی و تناسبی به وجود آمده است . نتایج انتخابات بر مبنای این نظام نه کاملا تناسبی و نه کاملا اکثریتی است.

مزایا:

1. نتایج انتخابات تا حد قابل قبولی تناسبی است.

2. احزاب دچار تجزیه و انشعاب نمی شوند.

3. رای دهنده داری 2بار حق رای دادن است.

معایب:

1. دارای پیچیدگی است.

2. هر چه حوزه های انتخابیه بزرگ تر شود، نتایج غیر تناسبی تر می شود.

3. باعث ظهور 2گونه نماینده می شود، اولی که برخاسته از حوزه انتخابیه است ، خود را متعهد و پاسخگو در مقابل شهروندان می داند، دومی که منتخب لیستی حزب بوده خود را مدیون حزب می داند.

انواع نظام های نیمه تناسبی:

نظام تلفیقی یا موازی: این نظام ، از تلفیق نظام تناسبی لیستی در کنار یا به همراه یک نظام غیر تناسبی که غالبا کثرتی اکثریتی است ، به وجود می آید.به کارگیری توامان و همزمان یک نظام تناسبی و یک نظام غیرتناسبی تقریبا نتایجی تناسبی به بار می آورد.

نظام ترکیبی : ترکیب از 2 نظام لیستی تناسبی و FPTP است. هدف اصلی از طراحی آن بهره برداری از ویژگی های مثبت 2 نظام اکثریتی و تناسبی و به حداقل رساندن معایب این دو نظام است. در این نظام استفاده از 2نظام انتخاباتی در کنار یکدیگر است نه توامان ، بدین معنا که تقریبا نیمی از نمایندگان از طریق FPTP و از حوزه های تک نماینده و نیمی دیگر از طریق نظام تناسبی بدون اختلاط با یکدیگر انتخاب می شوند.

علی تازیکی نژاد