آیا آمار گازگرفتگی کاهش می یابد؟

شاید مطرح کردن این موضوع به بهانه ساخت دستگاه تشخیص و هشدار منوکسیدکربن در مرکز رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات جهاد دانشگاهی ، تلنگر دیگری باشد برای دست اندرکاران و البته مردم عادی تا از یاد نبرند که علاج واقعه پیش از وقوع باید کرد.

گفتگوی ما را با علی احمدی - مجری طرح ساخت دستگاه هشدار منوکسیدکربن - درباره این سیستم بخوانید.

سیستم های اولیه هشدار منوکسیدکربن چگونه عمل می کردند و به مرور شاهد چه پیشرفت هایی شدند؟

در گذشته برای تشخیص یک گاز، به کمک الکترودهایی آن گاز را می سوزاندند و با استفاده از گرمایی که تولید می شد به غلظت گاز موجود در محیط پی می بردند. با گذشت زمان و توسعه فناوری نیمه رساناها، حسگرهای کاتالیستی به وجود آمد. در این نوع حسگرها قسمت نیمه رسانایی که از جنس اکسید قلع (Sno2) ساخته شده ، با گاز در تماس است. با تغییر غلظت گاز، مقدار مقاومت این نیمه رسانا هم تغییر می کند.

روش دیگری نیز برای تشخیص گاز وجود دارد که بر اساس طیف نور جذبی گاز، غلظت گاز تعیین می شود. این روش تشخیص ، مخصوص گازهایی است که در ملکول آنها عنصر کربن وجود دارد، برای مثال گازهایی مثل اکسیژن و هیدروژن با این روش قابل تشخیص نیستند.

در این روش یک فرستنده مادون قرمز امواج مادون قرمز را ساطع می کند. در برخورد این امواج با گاز، طیف خاصی از امواج جذب گاز می شود. افزایش یا کاهش غلظت گاز، باعث افزایش یا کاهش مقدار نور جذب شده مادون قرمز می شود و به این ترتیب می توان غلظت گاز را محاسبه کرد.

یک گیرنده مادون قرمز نیز لازم است تا این که بتواند مقدار نور مادون قرمز جذب شده را تشخیص دهد. البته باید توجه شود که هر گازی طیف خاصی از امواج مادون قرمز را جذب می کنند و به این ترتیب نوع گازها نیز قابل تفکیک است . در تمامی این روش ها، عنصر حسگر گاز به طور مستقیم با گاز در تماس است و به عبارت دیگر این حسگرها از نوع مجاورتی هستند.

وضعیت این سیستم ها در کاربردهای خانگی چگونه است؟

باید توجه داشت که وقتی در صنعت از تشخیص یک گاز صحبت می شود، نکته مهم تشخیص صحیح غلظت گاز است و تشخیص بود و نبود یک گاز کمتر مورد نیاز است . در کاربردهای خانگی و ایمنی ، هدف از تشخیص گاز، تشخیص بود یا نبود یک گاز است.

روش های قدیمی تشخیص گاز، کاربرد صنعتی داشتند و دقت بالایی هم نداشتند. حسگرهای کاتالیستی و مادون قرمز با دقت زیادی می توانند گازها را تشخیص دهند. مزیت عمده حسگرهای مادون قرمز به دیگر نوع حسگر در عمر طولانی تر آن و وابستگی کمتر به شرایط محیطی است.

دقت دستگاه های اندازه گیری غلظت گازها به کاربرد آن بستگی دارد. یعنی اگر قرار است دستگاه در یک محیط صنعتی استفاده شود، باید بتواند با دقت بالایی غلظت گاز را تشخیص دهد. این دقت در گازهای قابل انفجار مثل گاز متان ، حدود یک درصد LEL (به کمترین مقدار غلظت گاز قابل انفجار می گویند که در آن غلظت ، انفجار رخ می دهد) است.

معمولا غلظت گازها را بر حسب ppmاندازه گیری می کنند. ppmمخفف Particle Per Millionاست و به معنی «یک ذره در یک میلیون ذره هوا» است . به عنوان یک نمونه برای گاز متان ، یک LELمعادل 50هزار ppmاست ، یعنی اگر در هر یک میلیون ذره از هوا، 50هزار ذره گاز متان وجود داشته باشد، محیط برای انفجار آماده است . در گازهای سمی مثل گازهای منوکسیدکربن ، دقت اندازه گیری معمولا در حدود یک ppmاست.

البته باید توجه شود که به هر میزان می توان دقت اندازه گیری را بالا برد ولی باید به هزینه ها نیز توجه شود یعنی افزایش دقت معادل است با افزایش هزینه که باید به این جنبه کار نیز توجه خاص کرد. در کاربردهای غیر صنعتی مثل سیستم های ایمنی ، لازم نیست دقت دستگاه مانند کاربردهای صنعتی بالا باشد و چون معمولا یک هدف هم کاهش هزینه دستگاه های ساخته شده است ، دقت تشخیص گاز در این نوع کاربردها کمتر از نمونه های صنعتی است . در این موارد استانداردهایی وجود دارد که لازم است رعایت شود.

بالا بودن آمار مرگ و میر با گاز منوکسیدکربن در کشور ما را نسبت به کشورهای دیگر دنیا و افزایش سالانه آن را ناشی از چه عواملی می بینید؟

به طور خلاصه می توان گفت که تبلیغات غلط برخی افراد سودجو و عدم آموزش صحیح از طریق رسانه های ارتباط جمعی مثل تلویزیون و روزنامه ها و سطح پایین دانش مردم در این زمینه و اهمیت ندادن به نکات ایمنی از دلایل اصلی این موضوع است.

تازه چند ماه است که آموزش ایمنی در مقابل گاز و گاز گرفتگی را در تلویزیون به صورت مداوم می بینیم. در صورتی که باید از چند سال پیش به این موضوع به صورت جدی پرداخته می شد و سطح اطلاعات مردم افزایش می یافت تا شاهد این نبودیم که سرمای غیرمنتظره زمستان امسال باعث کشته شدن تعداد زیادی از هموطنانمان شود. باید گفت متاسفانه بسیاری از ما وقتی به یک موضوع می پردازیم و برای آن ارزش قایل می شویم که به شکل یک بحران درآمده باشد و همه را نگران کند.

در کنار این قضیه هنوز برخی از مردم نکات ایمنی را شوخی می گیرند و به طور جدی به آن نمی پردازند. مثلا بخاری های غیراستاندارد و بعضا دست ساز می خرند یا این که بخاری های نفتی را خود به بخاری گازی تبدیل می کنند یا به نصب صحیح دودکش های بخاری توجه نمی کنند. البته بسیاری نیز هستند که از شومینه های روباز برای زیبایی منزل استفاده می کنند که خطرناک است.

بیشتر این افراد فکر می کنند می توانند وجود منوکسیدکربن را تشخیص دهند، در حالی که منوکسیدکربن گازی بی رنگ و بی بو است و جز یک دستگاه تشخیص منوکسیدکربن ، راه دیگری برای تشخیص آن وجود ندارد. قابل توجه است که چون مدت زمانی طول می کشد که فرد کشته شود و این مدت زمان به غلظت گاز بستگی دارد، به همین دلیل بیشتر مرگ های ناشی از گازگرفتگی در طول شب که فرد خواب است اتفاق می افتد. با آشنا کردن مردم با دستگاه تشخیص گاز می توان از آمار سالانه مرگ ومیر گازگرفتگی کاست.

یعنی تاکنون در کشور هیچ گونه کار تحقیقاتی و علمی در این زمینه صورت نگرفته است؟

به صورت پراکنده کارهایی درخصوص تشخیص گازها بخصوص گاز شهری انجام شده است ولی تا آنجا که بنده می دانم ، هیچ کدام با هدف استفاده در منازل و اماکن عمومی نبوده و بیشتر هم برای گازهایی غیر از منوکسیدکربن بوده است . درخصوص خود منوکسیدکربن ، آن هم به این شکل چیزی نشنیده ام.

آیا نسبت به نمونه های داخلی یا خارجی آن می تواند دارای مزیت باشد؟

همان طور که اشاره شد، مشابه داخلی برای این دستگاه مشاهده نشده است. در برابر نمونه های خارجی نیز از ویژگی های این دستگاه می توان به مواردی چون قابل استفاده بودن آن برای تمامی اماکن اداری یا مسکونی و کارکرد ساده و قابل فهم برای هر مقطع سنی و تحصیلی یا حتی بی سواد اشاره کرد.

بعلاوه دستگاه به گونه ای ساخته شده است که قیمت تمام شده مناسبی داشته باشد و بتواند در اماکن عمومی و منازل مسکونی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین دستگاه دارای یک خروجی الکتریکی است که برای اتصال به هر سیستم هشداری می تواند استفاده شود.

کاربرد عمومی آن به چه عواملی بستگی دارد و در حال حاضر در چه مرحله ای است؟

کاربرد عمومی دستگاه بیش از هر چیز به میزان آگاهی مردم از وجود چنین دستگاهی ، بستگی دارد. آمار مرگ و میر ناشی از گازگرفتگی در سال های اخیر بیشتر مردم را نسبت به اهمیت حفاظت و ایمنی در برابر گاز منوکسیدکربن آگاه کرده است ولی در نکات ایمنی مطرح شده تا به حال به وجود چنین دستگاهی اشاره نشده است.

دستگاه هم اکنون برای تولید انبوه آماده است . با این حال این کار به حمایت هایی از طرف نهادهای مرتبط با امور ایمنی و حفاظت ، اطلاع رسانی و ارتباط جمعی نیاز دارد. در حال حاضر چند نمونه از این دستگاه بنا به درخواست متقاضیان ساخته شده است.

پونه شیرازی