موزه زنده معماری سنتی ایران

کاشان در ساختار قدیمی خود، نمونه‌ای کلاسیک از شهرهای دوران اسلامی ایران بود که با دیوار بلند محصور و از طریق چند دروازه با بیرون مرتبط می‌شد. قلب تپنده این شهر، بازار تاریخی آن بود که در دوره صفویه به اوج رونق رسید و عناصری چون تیمچه امین‌الدوله به آن افزوده شد. قرارگیری این شهر در مسیر جاده ابریشم، آن را به کانونی برای تبادل کالا و فرهنگ تبدیل کرد و ثروت حاصل از تجارت، سنگ‌بنای ساخت عمارت‌های مجلل شد.پیوستن کاشان به شبکه شهرهای خلاق یونسکو به‌عنوان شبکه معتبر بین‌المللی، زمینه‌ساز جذب بیشتر گردشگران بین‌المللی، احیا و معرفی بافت‌های تاریخی و تقویت اقتصاد خلاق در کنار حفظ میراث فرهنگی منحصربه‌فرد این شهر کهن خواهد بود.
لازم به ذکر است پیش‌از این نیز ثبت مهارت بافت فرش کاشان، باغ فین، مراسم قالیشویان و کاروانسرای تاریخی «گبرآباد» و شهر جهانی نساجی سنتی در فهرست یونسکو به ثبت رسیده‌است.در همین رابطه شهردار کاشان با بیان این‌که پیش ‌از شهرهای کرمانشاه، رشت، سنندج، اصفهان و بندرعباس در حوزه‌های دیگر هشتگانه خلاق یونسکو به این عنوان دست یافته بودند، به جام‌جم می‌گوید: «کاشان تنها شهری است که در حوزه معماری به شبکه شهرهای خلاق یونسکو می‌پیوندد. این اتفاق می‌تواند گام بزرگی برای شناساندن کاشان به جهانیان باشد و فرصتی عالی در جهت معرفی هرچه بیشتر ظرفیت‌های غنی معماری اصیل ایرانی ــ اسلامی این شهر در عرصه جهانی و همچنین تبادل دانش و تجربه با دیگر شهرهای خلاق فراهم‌کند.»ابوالفضل ساروقیان تصریح می‌کند: «در نامه ارسالی دبیرخانه شبکه شهرهای خلاق یونسکو خطاب به شهرداری کاشان، ضمن تبریک این عضویت، گواهی الحاق که توسط معاون مدیرکل بخش فرهنگی یونسکو صادر شده ارائه و بر اشتیاق همکاری پربار میان این سازمان و کاشان تاکید کرده‌است.»
   
شاهکار معماری و باغ‌سازی
گذری به شهر کاشان و بازدید از بناها و اماکن تاریخی، مهر تاییدی برهمه توانمندی‌های این شهر در حوزه معماری است. باغ فین به‌عنوان مکمل معماری کویری، ترکیبی از عناصر آب، گیاه و معماری، برای ایجاد یک «بهشت زمینی» در دل کویر است که با نام شاهکار باغ‌سازی ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. 
لیلا سراجیان، معمار و کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به این‌که خانه‌های تاریخی کاشان عمدتا متعلق به دوره‌های زندیه و قاجار هستند، به جام‌جم گفت: «این خانه‌ها بر چند اصل بنیادین استوارند که درون‌گرایی و حفظ حریم از مهم‌ترین آنهاست. این اصل که ریشه درفرهنگ واعتقادات مذهبی دارد، درقالب تقسیم‌بندی فضای خانه به دوبخش اندرونی و بیرونی تجلی می‌یابد و به این ترتیب، حریم خانواده حفظ می‌شده است.»
او با اشاره به این‌که اقلیم‌گرایی یا همان سازگاری اقلیمی هم در این خانه‌ها به‌خوبی نمایان است، توضیح می‌دهد: «معماران کاشان برای زندگی در گرمای طاقت‌فرسای کویر، راهکارهای هوشمندانه‌ای ابداع کردند. عنوان گودال باغچه در بسیاری از خانه‌ها مانند خانه طباطبایی‌ها و عباسیان به چشم می‌خورد. این خانه‌ها پایین‌تر از سطح زمین ساخته می‌شدند تا علاوه بر دسترسی به خاک خنک، خانه را هم در برابر زلزله و سروصدای بیرون نیز محافظت کنند.»
به گفته سراجیان، برج‌های بادگیر که نماد شهرهای کویری است، جریان هوای خنک را به داخل خانه به‌ویژه به سرداب‌ها هدایت می‌کردند و دمای داخل را تا ۲۰ درجه کاهش می‌دادند. ضمن این‌که حیاط‌های داخلی با حوض‌های فیروزه‌ای و باغچه‌ها، رطوبت و خنکی لازم را ایجاد کرده و فضایی دل‌انگیز برای زندگی خانوادگی فراهم می‌آوردند.»
این کارشناس میراث فرهنگی با تاکید بر این‌که تزئینات پیچیده و نمادین،هنر ایرانی را دراین خانه‌ها به اوج خود رسانده‌اند، می‌گوید: «گچبری‌های ظریف، آینه‌کاری‌های خیره‌کننده، نقاشی‌های دیواری روایی و پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی که نور را به شکلی زیبا فیلتر می‌کنند، از عناصر ثابت این بناها هستند.»
   
مدلی موفق در حفظ میراث
درست است که کاشان به شبکه شهرهای خلاق معماری جهان پیوسته است اما باید بپذیریم هنوز با چالش‌هایی روبه‌روست که باید مد نظر قرار گرفته و رفع شوند. رشد شهری نامتوازن در دهه‌های گذشته و ساخت بزرگراه‌ها، بافت تاریخی شهر را تحت فشار قرار داده است. از سوی دیگر، فرسودگی برخی بناهای کمترشناخته‌شده مثل خانه حسینی و بنی‌کاظمی که به گفته کارشناسان، نیازمند توجه بیشتری هستند، لزوم تامین منابع مالی پایدار برای مرمت‌ها را بالا برده و دولتمردان باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند.
رئیس اداره میراث فرهنگی کاشان در «گردهمایی فعالان صنعت ساختمان با رویکرد معماری خلاق» که به‌مناسبت عضویت کاشان در شبکه شهرهای خلاق جهان برگزار شد، گفت: «در چهل‌وسومین اجلاس کنوانسیون عمومی یونسکو که هر دوسال یک‌بار برگزار می‌شود و امسال در سمرقند تشکیل شد، کاشان از میان ۴۰۸ شهر از صد کشور جهان، به‌عنوان تنها شهر خلاق در حوزه معماری سنتی انتخاب شد.»
علیرضا عبدالله‌زاده با اشاره به بازدید دبیرکل یونسکو و هیات همراه از کاشان توضیح داد: «در جریان این بازدید، یکی از معماران برجسته جهانی نسبت به برخی ساخت‌وسازهای جدید، به‌ویژه در محور امیرکبیر ابراز نگرانی کرد. این دغدغه وجود دارد که اگر مراقبت‌های لازم صورت نگیرد، پرونده جهانی کاشان با چالش مواجه شود.»
وی افزود: «معماری اصیل ایرانی حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و انتظار می‌رود اساتید حوزه معماری سنتی، این ظرفیت‌ها واستعدادها رابه فعالان حوزه ساختمان معرفی کنند تاشاهد نوآوری‌هایی باشیم که آیندگان نیز به بناهای ساخته‌شده در این دوران افتخار کنند.»
به گفته این مسئول، کاشان با تکیه بر سرمایه‌های بی‌نظیرش می‌تواند به قطب برتر گردشگری فرهنگی و معماری ایران تبدیل شده و مدل موفقی از حفظ میراث از طریق کاربری اقتصادی پایدار مانند هتل‌سازی سنتی را به جهان معرفی کند.