ناگفته‌های روایت هشت ساله

درحالی‌که معمولا تولید مستندها در ایران با بودجه‌های ریالی صورت می‌گیرد، این پروژه به‌دلیل پیچیدگی‌های خاص تولید و نیاز به استفاده از منابع و دستمزدهای بین‌المللی برای نخستین‌بار با تأمین بودجه ارزی، ساخته شد. 
اما چرا چنین تصمیمی گرفته شد و چرا مستند مذکور در نگاه نخست با چالش‌های بزرگ درتولید و تأمین مالی مواجه بود؟
در این گزارش، به بررسی دلایل اختصاص بودجه ارزی به این مستند، مشکلات و چالش‌های فراوانی که تیم تولید با آنها روبه‌رو بود و رویکرد خاص این مستند در روایت جنگ هشت‌ساله پرداخته خواهد شد. آنچه که در مستند روایت هشت‌ساله منحصربه‌فرد است، نه‌تنها نگاه ۳۶۰درجه‌ای به جنگ و تحولات آن در جبهه‌های مختلف، بلکه تلاش برای ایجاد یک روایت تاریخی بی‌طرفانه است که به مخاطب امکان قضاوت آزاد می‌دهد.  این مستند به‌طور خاص به چالش‌های انسانی و تاریخی جنگ می‌پردازد و سعی دارد تا از زاویه‌دیدهای مختلف، به‌خصوص از منظر عراقی‌ها، این جنگ را بررسی کند.
   
آغاز پروژه و چالش‌های مالی 
یکی از اولین چالش‌های تیم تولید مستند روایت هشت‌ساله، بحث تأمین مالی بود. برخلاف بسیاری از پروژه‌های مشابه در ایران که با بودجه‌های ریالی تولید می‌شوند، این مستند به‌دلیل نیاز به استفاده از نیروهای خارجی و آرشیوهای خاص، مجبور به استفاده از بودجه ارزی شد. این تصمیم به‌ویژه در شرایط اقتصادی امروز ایران و نوسانات ارزی در سال‌های اخیر، تصمیمی پرریسک به نظر می‌رسید. بنا به گفته یکی از عوامل مستند، «۹۰درصد نیروهای تولید این مستند خارجی بودند و برای پرداخت دستمزد آنها به‌صورت دلاری، نیاز به بودجه ارزی داشتیم. اگر بخواهیم در نظر بگیریم که این پروژه چهار سال طول کشیده، باید بگوییم که هزینه‌ها در این مدت چندین‌برابر افزایش‌یافت.» این تصمیم برای استفاده از بودجه ارزی نه‌تنها مشکلات مالی زیادی را به‌وجود آورد، بلکه به دلیل نوسانات نرخ ارز، تولید آن با بحران‌های جدی روبه‌رو شد. به‌عنوان‌مثال، زمانی قراردادهای اولیه بسته شد، نرخ دلار حدود ۳۰هزار تومان بود، اما با گذشت زمان و در حین تولید، این نرخ به ۱۱۰هزار تومان رسید.
   
روایت متفاوت از جنگ: نیاز به بازنگری در تاریخ
یکی از اهداف اصلی مستند روایت هشت‌ساله این بود که نگاهی بی‌طرف و جامع به جنگ ایران و عراق بیندازد. این مستند به‌طور خاص تلاش می‌کند علاوه بر روایت ایران، به زاویه‌دید عراقی‌ها نیز پرداخته و ابعاد انسانی و سیاسی جنگ را از دو طرف بررسی کند. تصمیم مذکور به‌ویژه در شرایطی گرفته شد که برنامه‌سازی‌های رایج درباره دفاع‌مقدس هشت‌ساله برای نسل‌های جدید شاید چندان جذاب نباشد، چراکه روایت مرسوم در مورد جنگ ایران و عراق بیشتر برای مخاطبان قدیمی و نسل‌های پیشین جذابیت داشت. این موضوع، یکی از اصلی‌ترین چالش‌های تولید مستند بود. یکی از عوامل مستند دراین‌باره می‌گوید: «ما به‌دنبال این بودیم که نشان دهیم جنگ، چه برای ایرانی‌ها و چه برای عراقی‌ها، یک حقیقت تلخ و انسانی بود. در مستند ما، نه‌تنها از روایت ایرانی‌ها استفاده کردیم، بلکه به مصاحبه با فرماندهان و مقامات عراقی نیز پرداخته‌ایم تا نگاه آنها به جنگ را هم بشنویم.»
این تصمیم به‌ویژه زمانی سخت‌تر شد که عوامل مستند با مخالفت‌های زیادی از سوی مسئولان داخلی مواجه شدند. بسیاری از مقامات ایرانی که در دوران جنگ مسئولیت‌های حساسی داشتند، حاضر به همکاری و مصاحبه نشدند. این موضوع باعث شد که تیم تولید مجبور شود از روش‌های پیچیده‌تری برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده کند.
   
چالش‌های جمع‌آوری اطلاعات و مصاحبه‌ها
یکی از جنبه‌های برجسته مستند «روایت هشت‌ساله» مصاحبه با مقامات و فرماندهان عراقی است. از آنجا که ارتباط با افراد عراقی، به‌ویژه مقامات بلندپایه این کشور، در شرایط کنونی بسیار دشوار است، تیم تولید مستند مجبور شد از روش‌های غیرمستقیم و حتی استفاده از روابط خارجی بهره بگیرد.  یکی از اعضای تیم تولید در‌این‌باره می‌گوید: «برای مصاحبه با فرماندهان عراقی، مجبور شدیم در خارج از کشور دفترهایی ایجاد کنیم و از طریق این دفترها با افراد مختلف در عراق ارتباط برقرار کنیم. برخی از فرماندهان عراقی حتی حاضر نبودند با ایرانی‌ها مصاحبه کنند؛ بنابراین ما با واسطه‌های خارجی ارتباط گرفتیم.»
   
مشکلات داخلی و عدم همکاری‌ها
در کنار چالش‌های مربوط به همکاری با طرف عراقی، مستند «روایت هشت‌ساله» با مشکلاتی در داخل ایران نیز روبه‌رو شد. یکی از مشکلات عمده‌ای که در این پروژه مطرح شد، عدم همکاری نکردن برخی از مقامات کشور بود. تیم تولید مستند با برخی از این مقامات برای مصاحبه تلاش کرد، اما نتایج چشمگیری نداشت. یکی از اعضای تیم مستند در‌این‌باره می‌گوید: «برای مصاحبه با مقامات ایرانی، ما پنج‌بار جلسه گذاشتیم و توضیحات مفصلی دادیم اما هیچ‌کدام از این جلسات به نتیجه نرسید. در نهایت تنها چند نفر از مسئولان قبلی جنگ حاضر به همکاری شدند.»
این عدم همکاری به‌ویژه زمانی که تیم تولید مستند قصد داشت به اطلاعات آرشیوی و اسناد مربوط به جنگ ایران و عراق دسترسی پیدا کند، مشکلات بیشتری ایجاد کرد. این در‌حالی است که برخی از مقامات ایرانی حتی حاضر نبودند مصاحبه‌های‌شان در این مستند منتشر شود. 
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مستند، مصاحبه‌های اختصاصی با اعضای زنده حلقه نزدیک به صدام حسین است. این مستند در تلاش بوده تا تصویر دقیق‌تری از جنگ ایران و عراق به نمایش بگذارد، نه‌تنها از منظر ایرانی، بلکه همچنین از دیدگاه طرف عراقی. برای این منظور، سازندگان مستند به‌سراغ افرادی رفتند که در زمان جنگ در حلقه تصمیم‌گیری‌های رهبری عراق حضور داشتند و نقش‌های کلیدی در سیاست‌ها و استراتژی‌های صدام ایفا کرده‌اند. این مصاحبه‌ها، که بسیاری از آنها برای نخستین‌بار منتشر می‌شود، دستاوردی تاریخی به‌شمار می‌روند.
   
چالش‌های دسترسی به حلقه نزدیک به صدام
در فرآیند تولید مستند، یکی از بزرگترین چالش‌ها دسترسی به نزدیکان صدام و مقامات بلندپایه عراق بود. با توجه به وضعیت سیاسی و امنیتی کشور عراق، ایجاد ارتباط با این افراد نیازمند کانال‌های غیرمستقیم و تدابیر خاص بود. این‌کار  شبیه به یک عملیات امنیتی پیچیده بود، به‌طور غیرمستقیم به مصاحبه با افرادی که در حلقه اصلی صدام حضور داشتند، انجامید. تیم مستند توانست به‌طور منحصر‌به‌فرد با برخی از وزرای دفاع و فرماندهان ارشد ارتش عراق مصاحبه کند، افرادی که بسیاری از آنها تا پیش از این کمتر در رسانه‌ها و مستندهای جنگ ایران و عراق دیده شده بودند. این مصاحبه‌ها که به‌گفته عوامل مستند، در آنها «هیچ‌چیزی سانسور نشده»، شامل جزئیات بسیار جالب و دست‌اولی از تصمیمات استراتژیک صدام‌حسین در جریان جنگ می‌شود.
   
افشای اطلاعات جدید و بی‌سابقه
در بخشی از مستند، تیم تولید موفق به کشف و انتشار آرشیوهای بی‌سابقه‌ای شد که تاکنون به‌هیچ‌وجه در دسترس عموم قرار نگرفته بود. این آرشیوها شامل نوار سخنرانی‌های خصوصی صدام و جلسات حزب بعث عراق است که بسیاری از آنها برای اولین‌بار در این مستند منتشر می‌شوند. یکی از مهم‌ترین مصاحبه‌ها، گفت‌وگویی است با وزیر دفاع سابق عراق که در تصمیمات کلیدی جنگ نقش داشته است. این مصاحبه به‌ویژه درک بهتری از نگاه صدام حسین به جنگ ایران و عراق و همچنین استراتژی‌های سیاسی و نظامی او فراهم می‌آورد. یکی از نکات برجسته این مصاحبه‌ها، اذعان به تصمیمات مهمی است که در جلسات خصوصی صدام اتخاذ شده، از جمله تصمیمات نظامی و تحلیل‌های استراتژیک که در رسانه‌ها هرگز به آن پرداخته نشده بود. این اسناد و مصاحبه‌ها به‌ویژه در توضیح چرایی آغاز جنگ و سیاست‌های رژیم بعث در قبال ایران و منطقه بسیار مهم است. برای‌ مثال، در یکی از نوارهای منتشر‌شده، صدام حسین به‌صراحت اعلام می‌کند که «جنگ با ایران از ابتدا یک ضرورت سیاسی بود. ما نمی‌توانستیم اجازه دهیم که انقلاب اسلامی ایران به کشورهای هم‌مرز با عراق گسترش پیدا کند.»
   
بازنمایی نگاه صدام به جنگ ایران و عراق
نگاه صدام حسین به جنگ، به‌ویژه در اواخر دهه ۸۰ و زمانی که جنگ به بن‌بست رسیده بود، پیچیده و متفاوت از نگاه عمومی بود. تیم تولید مستند«روایت هشت ساله» موفق شد تا در مصاحبه‌هایی صریح با نزدیکان صدام، جزئیات جدیدی از این دوران منتشر کند. این اطلاعات نشان می‌دهد صدام با وجود فشارهای داخلی و خارجی، همچنان باور داشت که عراق باید در جنگ باقی بماند و حتی در برخی از مصاحبه‌ها به‌طور خاص به اشتباهات استراتژیک خود در زمینه‌های دیپلماتیک و نظامی اشاره کرد. در یکی از مهم‌ترین گفت‌وگوها، یکی از فرماندهان ارشد عراقی بیان می‌کند که «صدام از تصمیماتش پشیمان نبود اما اشتباهات زیادی داشت که باعث طولانی شدن جنگ شد. او بیشتر بر اشتباهات کوچک دشمن تمرکز می‌کرد و کمتر به واقعیت‌های جبهه‌های جنگ و تغییرات قدرت در منطقه توجه داشت.»
   
حمایت‌های دولتی و چالش‌های فرهنگی
یکی دیگر از چالش‌های قابل‌توجه در ساخت روایت هشت ساله مربوط به مواجهه با حساسیت‌های فرهنگی و سیاسی در داخل کشور بود. در مراحل ابتدایی پروژه، بسیاری از نهادهای دولتی و رسانه‌ای از حمایت این مستند امتناع کردند. این عدم حمایت‌ها به‌ویژه زمانی آشکار شد که مستند در مرحله پخش قرار گرفت. یکی از عوامل این مستند می‌گوید: «در ابتدا هیچ حمایتی از سوی مدیران فرهنگی و سینمایی کشور برای این پروژه وجود نداشت. حتی برخی از افراد در سازمان صداوسیما و وزارت ارشاد به‌طور علنی با ایده این پروژه مخالف بودند. تنها فردی که از ابتدای کار از ما حمایت کرد، آقای جبلی، رئیس سازمان صداوسیما بود.»
این عدم حمایت از پروژه‌هایی با نگاه واقع‌گرایانه و بی‌طرفانه در تاریخ جنگ، یکی از مشکلات اساسی برای تولید چنین مستندهایی در ایران است. بسیاری از عوامل مستند بر این باورند که این گونه پروژه‌ها در بسیاری از موارد با خودسانسوری و محدودیت‌های شدید مواجه هستند.
   
​​​​​​​تأثیرات مستند بر گفتمان تاریخی و فرهنگی
با وجود چالش‌های زیاد در  تولید «روایت هشت ساله»، این مستند به یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق تبدیل شده است؛ به‌ویژه که برای اولین‌بار به‌طور همزمان از دیدگاه‌های ایرانی و عراقی به جنگ پرداخته است. این مستند با تکیه بر اسناد و مصاحبه‌های نادر، بسیاری از سؤالات و ابهامات مطرح‌شده درباره جنگ را پاسخ می‌دهد.
این مستند با وجود تمامی مشکلات و چالش‌هایش، در نهایت به پخش عمومی رسید و واکنش‌های مثبتی را از مخاطبان و منتقدان به همراه داشت؛ به‌ویژه این‌که برخی از کارشناسان آن را به‌عنوان یک پروژه تحقیقاتی و فرهنگی برجسته ارزیابی کرده‌اند که می‌تواند راه را برای تحقیقات و مستندهای تاریخی جدید هموار کند. روایت هشت ساله نه فقط به‌عنوان یک مستند تاریخی برجسته شناخته می‌شود، بلکه گامی مهم در جهت تغییر نگرش‌ها و نگاه‌ها به جنگ ایران و عراق و تاریخ‌نگاری جنگ‌ها در ایران است. این مستند به‌ویژه در زمینه ایجاد فضایی برای بحث‌های آزاد و بازشناسی حقیقت جنگ از دیدگاه‌های مختلف می‌تواند نقشی مهم در تحولات فرهنگی و رسانه‌ای ایفا کند.  با وجود تمامی چالش‌ها، عدم حمایت‌های اولیه و بحران‌های مالی، این مستند توانسته به‌طور موفقیت‌آمیز به مرحله پخش برسد و تبدیل به یک اثر ارزشمند در تاریخ مستندهای جنگی ایران شود. در نهایت روایت هشت ساله نه‌ فقط به یک مستند مهم و تاریخی تبدیل شده‌، بلکه توانسته داستانی ناتمام و پر از ابهام را برای مخاطبان به روشی جذاب و بی‌پرده به نمایش بگذارد. همان‌طور که سازندگان این مستند تأکید دارند، با این  نگاه دقیق به تاریخ، می‌توان روایت‌های تاریخی درستی از جنگ ایران و عراق ارائه داد که شفاف، منطقی و متقن باشد؛ همچنین در مورد جنگ ۱۲ روزه که دشمن نتواند آن را تحریف کند. در آینده شاید شاهد تولید سریال یا فیلمی باشیم که این روایت واقعی و دست‌اول را به شکلی دراماتیک و جذاب به نمایش بگذارد.