اردیبهشت ماه سال‌جاری مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) با همکاری وزارت علوم اقدام به انجام یک نظرسنجی پیرامون وضعیت فرهنگی و اجتماعی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی کرد. این نظرسنجی در بین ۲۲۵۰ نفر از دانشجویان مقاطع مختلف عمدتا کارشناسی به‌صورت پیمایشی انجام شده است. بخشی از نتایج این نظرسنجی که به‌تازگی منتشر‌شده نشان می‌دهد دانشجویان بخش عمده‌ای از اوقات‌فراغت خود را صرف گشت‌و‌گذار در فضای مجازی می‌کنند. همچنین گوش‌دادن به موسیقی، معاشرت با دوستان، ورزش و... در رتبه‌های بعدی فعالیت‌های دانشجویان در این اوقات قرار دارد.این در حالی است که بسیاری از مردم که در نقاط مرزی یا شهرستان‌های بسیار دور و روستاها زندگی می‌کنند، شاید به اینترنت و فضای مجازی به‌راحتی دسترسی نداشته باشند. از این‌رو نمی‌توان چنین نظرسنجی را به کل جامعه تعمیم داد؛ کاری که برخی رسانه‌ها با سوگیری غیرحرفه‌ای انجام دادند و جریان‌سازی‌های مسموم علیه رسانه‌ملی را پی گرفتند.
یک تعمیم اشتباه
ابراهیم فتحی، استاد دانشگاه صداوسیما نظرات قابل‌تاملی در این زمینه دارد. وی در گفت‌و‌گو با جام‌جم درباره نظرسنجی انجام شد، بیان می‌کند: به نظر من تعداد افرادی که در نظرسنجی شرکت می‌کنند مهم نیست؛ نکته مهم‌تر این است که نحوه نظرسنجی مشخص شود که متاسفانه ایسپا در انتشار نتایج این کار را انجام نداده و مشخص نکرده که بر چه اساسی و با چه شیوه‌ای این کار را انجام داده است. چون نظرسنجی شیوه‌ها و روش‌های مخصوص به خودش را دارد و نمی‌توان بدون این‌که این موارد را ذکر کرد، نتایج نظرسنجی را انتشار داد. وی همچنین می‌افزاید: از طرفی فکر می‌کنم براساس چیزی که ارائه‌شده، همه از فضای مجازی استفاده نمی‌کنند. می‌توان گفت شاید منظور ایسپا نظرسنجی از نخبگان بوده، چون همه مردم ایران به اینترنت و فضای مجازی یا دسترسی نداشته یا تمایلی به فعالیت در این زمینه ندارند. بنابراین نمی‌توان به همین افراد اکتفا کرد و گفت وقتی این تعداد دانشجو از فضای مجازی بیشتر از تلویزیون استفاده می‌کنند، یعنی همه مردم بیشتر از تلویزیون وقت خود را در فضای مجازی می‌گذرانند. به نظرم هر نظرسنجی باید شیوه و چگونگی‌اش را هم بیان کند. وقتی این موضوع مشخص نمی‌شود، قطعا یک جای کار می‌لنگد.یکی از نکاتی که در نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما مدنظر قرار می‌گیرد این است که از طریق تلفن و فضای مجازی و همچنین به‌صورت میدانی انجام می‌شود. با این‌که شاید درصد خطا هم داشته باشد، اما در مرکز تحقیقات کار به این شکل است که استان‌ها تفکیک می‌شوند؛ روستاها از شهرها جدا هستند، حتی جنسیت، سن و شغل مخاطب هم مدنظر قرار می‌گیرد.اما در نظرسنجی مورد نظر این اتفاق نیفتاده و شیوه و روش این نظرسنجی و این‌که بین دانشجویان چه رشته‌ای و حتی چه شهری این کار صورت گرفته هم ذکر نشده است. فتحی در ادامه پیرامون این مسأله توضیح می‌دهد: تقریبا ۲۶درصد جمعیت کشور ما شامل روستاییان است که از بین آنها حدود ۱۵ ــ ۱۰درصد اصلا از فضای مجازی استفاده نمی‌کنند و شاید تنها ارتباط‌شان با یک رسانه، تلویزیون و رادیو باشد یا این‌که ممکن است اصلا این تعداد فرزندی نداشته باشند که بخواهند از فضای مجازی استفاده کنند؛ بنابراین باید از آنهایی که نظرسنجی‌های غیرعلمی و تحقیقی بیان می‌کنند پرسید دلیل انتشار چنین اخباری چیست.
هدف از انتشار چنین آماری چیست؟
مرکز تحقیقات صداوسیما به‌طور تقریبی هر هفته و براساس مناسبت‌های مختلف کار تحقیق، پژوهش، نظرسنجی و مهم‌تر از آن افکارسنجی را انجام می‌دهد. به خاطر دقتی که این تیم دارند، درصد خطا کم است، اما برخی رسانه‌ها شیطنت‌هایی در این زمینه انجام می‌دهند و اقدام به انتشار تحلیل‌های نادرست از آمار و ارقامی می‌کنند که چندان قابل‌استناد نیست. آن هم در شرایطی که منطقه بحرانی است و رسانه‌ها نباید فضایی درجامعه ایجاد کنند که تاثیرات منفی روی اعتماد مخاطبان به رسانه‌های داخلی داشته باشد.وی در این‌باره می‌گوید: من فکر می‌کنم در این شرایط هرکسی چنین فضایی در جامعه ایجاد می‌کند، حتما غرضی داشته و از این کار خود هدفی دارد، البته باید دلیل این اتفاق را از خود شخص، نهاد یا هر جایی که اقدام به چنین کارهایی می‌کنند، پرسید. به عقیده من باید از آنها پرسید هدف شما از انتشار این اخبار و آمار چیست؟ یعنی صداوسیما از چنین اشخاص، سازمان‌ها و نهادهایی باید دعوت کند و با آنها وارد بحث شده و دلیل این اقدامات را جویا شود. اصلا من فکر می‌کنم صداوسیما باید مناظره‌هایی در این‌باره انجام دهد و با حضور این افراد چنین سوالاتی را مطرح کند که این شیطنت‌ها از کجا نشأت می‌گیرد و دلیل این اقدامات چیست؟ آنها با چه اهدافی چنین آمارهایی را منتشر می‌کنند و دنبال چه هستند؟!
از خودمان آغاز کنیم
این استاد دانشگاه در ادامه عنوان می‌کند: گاهی همین نظرسنجی‌ها روی نظر مدیران تاثیر می‌گذارد. فتحی با ذکر مثالی در این‌باره بیان می‌کند: گاهی برخی افراد، مدیران را به اشتباه می‌اندازند. مثلا خاطرم هست که یکی از آقایان در مازندران درباره برنامه‌شان گفت که ۹۰درصد بیننده دارد. البته مرکز تحقیقات به آنها تذکر داده بود و خودشان هم می‌دانستند این‌گونه نیست. با این‌حال آن را منتشر کرد؛ بنابراین خودمان باید در وهله اول این کنترل را داشته باشیم. پیشنهاد من این است همان‌طور که پیامبر از نزدیکان و خانواده شروع کرد، ما هم باید از خانواده و نزدیکان‌مان شروع کنیم و بگوییم داده‌های مسأله‌دار را منتشر نکنید، چون این مسأله برای جامعه مشکل ایجاد می‌کند، بنابراین حرف من این است که اول باید از خودمان آغاز کنیم.
لزوم توجه به زیست افراد
یکی دیگر از نکات مهمی که در این میان لازم به ذکر است این است که در دورترین نقاط کشور و در برخی روستاها تنها رسانه‌ای که در اختیار مردم قرار دارد و به آن اعتماد دارند و زمان خود را با آن سپری می‌کنند، صداوسیماست. بنابراین باید این نکته را در نظر داشت که وقتی صحبت از نظرسنجی شده یا گفته می‌شود مردم بیشتر از تلویزیون، از فضای‌مجازی استفاده می‌کنند، باید به این مسأله هم توجه داشت و این افراد را هم داخل گردونه نظرسنجی قرار داد. این استاد دانشگاه درباره همین موضوع عنوان می‌کند: قطعا همین‌طور است و باید این افراد و شرایط زیست‌شان را هم در بحث نظرسنجی مدنظر قرار داد. چون این امر نیازمند تحقیق و پژوهش است، بنابراین رسانه باید از آنهایی که چنین اخبار و آماری را منتشر می‌کنند، مطالبه‌گری کند؛ یعنی دلیل و استناد آنها را برای انتشار این آمار طلب کند. رسانه باید به آنها بیاموزد که اول باید نحوه نمونه‌گیری‌شان را توضیح دهد چون اولین مبنا در این زمینه چگونگی و توضیح نمونه‌گیری است؛ یعنی باید این مسائل برای مردم توضیح داده شود، زیرا باید مشخص شود که این نظرسنجی به‌صورت میدانی از چه افرادی است یا این‌که به‌صورت تلفنی یا فضای‌مجازی بوده است، چون از این طریق کار نظرسنجی با دقت بالا صورت می‌گیرد.
مولفه‌های مهم یک نظرسنجی
ابراهیم فتحی با ذکر مثالی درباره مولفه‌های یک نظرسنجی عمومی می‌گوید: به‌عنوان مثال شما ۱۰ نفر را مدنظر قرار می‌دهید و از آنها سؤال می‌کنید. حال از بین این ۱۰ نفر ۹ نفر پاسخی را می‌دهند که مدنظر شماست، بنابراین شما در آمار می‌گویید ۹۰درصد مردم ایران نظرشان چنین و چنان بوده است. مثلا از فضای‌مجازی استفاده کرده و تلویزیون تماشا نمی‌کنند. خب این‌که کار علمی و تحقیقی نیست. باید مولفه‌های بسیاری را در این زمینه مدنظر قرار داد. نمی‌توان گفت این ۹نفر گویای نظر کل جامعه هستند. چون ممکن است شما فقط تهران و حتی شمال تهران را انتخاب کرده و از بین این افراد نظرسنجی را انجام داده باشید، بنابراین نظرسنجی کار ساده‌انگارانه‌ای نیست و نیاز به تحقیق و پژوهش دارد.
