هزارتوی یک عاشقانه‌ تاریخی

فصل اول سریال رحیل قصه‌ای هزار تو داشت که شخصیت‌های مختلفی در بستر حوادث تاریخی بیرون می‌آمدند. حالا قرار است در فصل دوم، روایت عشق اصلان و مها در بحبوحه  روز‌های آخر سلطنت قاجار که ریسمانش مثل مو باریک شده،  از سر گرفته شود و سرنوشت تعزیه زنان اندرونی که مها آن را کلید‌زده،  مشخص شود.   سریال تاریخی «رحیل» روایتی از پایان دوران قاجار و ابتدای پهلوی است. دورانی که دختری به نام مها از اندرونی قاجار تصمیم به برپایی تعزیه زنانه عاشورایی می‌گیرد و می‌خواهد زنان دیگر را با خود همراه کند. بازیگرانی همچون ثریا قاسمی، حمیدرضا آذرنگ، ‌اندیشه فولادوند، نسیم ادبی، هومن برق‌نورد، کاظم هژیرآزاد، ریحانه رضی، علی عباسی‌زاده، معصومه عربی، ابتسام بغلانی و غزاله اکرمی، در این فصل از رحیل هم به ایفای نقش می‌پردازند. سریال رحیل کاری از مرکز سیمافیلم است که پخش فصل دوم آن از شب گذشته آغاز شده وهرشب ساعت ۲۰ و ۴۵‌دقیقه روی آنتن می‌رود. جام‌جم در گزارش پیش رو در گفت‌وگو با رامین عباسی‌زاده تهیه‌کننده و یکی از کارگردان‌ها، فرهاد نقدعلی نویسنده، علی عباسی‌زاده بازیگر نقش اصلان و گیتا راد بازیگر نقش مها، فصل دوم این مجموعه را بررسی کرده‌است. 
   
دیالوگ‌گویی بر اساس جایگاه  اجتماعی
فصل دوم رحیل در ادامه روایت فصل قبل و در ۲۳ قسمت پخش می‌شود. رامین عباسی‌زاده، تهیه‌کننده سریال رحیل است که همراه مسعود آب‌پرور کار کارگردانی را هم در دست دارد. این تهیه‌کننده در خصوص فصل دوم سریال رحیل به جام‌جم می‌گوید: فصل دوم ادامه فصل یک است که با همان شخصیت‌ها ادامه خواهد داشت. به لحاظ زمانی هم، در تداوم فصل قبل است. کارگردانی در فصل دوم هم مثل فصل گذشته به شکل دو گروه مجزا در دست مسعود آب پرور و من است که کار را جلو می‌بریم. 
وی ادامه می‌دهد: درفصل اول زمان زیادی برای پست پروداکشن نداشتیم اما برای فصل دوم، توانستیم بیشتر روی پست پروداکشن کار کنیم. این تهیه‌کننده درخصوص بازخورد‌های فصل قبل هم اینطور بیان می‌کند: بازخورد‌هایی که گرفتیم خوب بوده و در میان هنرمندان این‌طور می‌گفتند که کار خوب و متفاوتی به لحاظ روایت، تکنیک و سروشکل کار بوده. با وجود این‌که سریع  روی آنتن رفت اما در کل از کار راضی بودم.
عباسی‌زاده می‌گوید: درفصل دوم قرار نیست شخصیت جدیدی اضافه شود اما در بخش فرعی، برخی شخصیت‌ها اضافه خواهد شد. دیالوگ‌ها در رحیل ریتم و آهنگ منحصر به فردخود را دارد. در عین حال، ما با توجه به این‌که شخصیت‌های سریال چه جایگاه اجتماعی دارند، دیالوگ‌ها را برای‌شان نوشتیم و در این چارچوب وقتی به شخصیت‌های عام‌تر مثل شمامه می‌رسیم، دیالوگ‌ها محاوره‌ای‌تر می‌شود. الان در جامعه ما هم همین‌طور است. افراد صاحب فضل و اهل مطالعه جنس دیالوگ ویژه‌ای دارند و برخی شکل دیگری صحبت می‌کنند. این تقسیم‌بندی را داشتیم که بر اساس جایگاه اجتماعی متفاوت، این مدل بیان دیالوگ هم در آنها فرق داشته‌باشد.
وی عنوان می‌کند: در فصل دوم هرچه قصه جلوتر می‌رود، شخصیت‌های پیچیده داستان وجوه دیگری از خود را نشان می‌دهند. در موقعیت‌های مختلف واکنش‌های‌شان متفاوت است و غافلگیری بیشتری در این فصل خواهیم داشت. هم اطلاعات درام و گذشته و حال شخصیت‌ها بیشتر خواهد بود و هم به لحاظ رفتاری ، مخاطب را بیشتر غافلگیر خواهد کرد. کل فصل دوم تصویربرداری شده و مشغول پست پروداکشن هستیم و با توجه به بازخورد مخاطب و تصمیم سازمان صداوسیما، ممکن است رحیل  ادامه داشته‌باشد.
   
فصل دوم رحیل و ریتم تندتر قصه
قصه سریال رحیل با وجود همه روایت‌های ساده‌ای که دارد، پیچیده و تو در توست. درست مثل یک هزارتو که از هر طرفش می‌روی به قصه جانبی برخورد می‌کنی.فرهاد نقدعلی، نویسنده سریال رحیل است که در دو فصل این مجموعه در کنار تیم حضور داشته تا هرجا که لازم بود، قصه را بازنویسی کند. او پیش از این و در فصل اول سریال رحیل این‌طور گفته‌بود که تحقیقات گسترده‌ای انجام داده تا بتواند به یک قصه جامع و مستند به لحاظ تاریخی دست پیدا کند. او به جام‌جم گفته‌بود: خواندن کتاب‌های مهم آن دوره ــ از کتاب‌های حسین مکی درباره تاریخ آن زمان گرفته تا کتاب‌هایی مثل احزاب سیاسی ملک‌الشعرای بهار و رمان‌هایی همچون تهران مخوف مشفق کاظمی ــ بخشی از تحقیقات ما بود و در کنار آن تلاش کردیم هر سندی را بررسی کنیم. در واقع می‌خواستیم هر چیزی که در مورد تاریخ می‌گوییم را با سند مطرح کنیم که زمان زیادی از ما می‌گرفت. در کنار آن از مشاور تاریخی در کار استفاده کردیم که متن‌ها را می‌خواند و مواردی را که لازم بود، اضافه می‌کرد. به‌جز مسائل تاریخی، درباره عمان سامانی با او صحبت می‌کردیم. وقتی استفاده از اشعار عمان سامانی پیشنهاد شد، شناختی نداشتم؛ تحقیق کردیم و به مرور متوجه شدم این شاعر هم به عاشورا، نگاه عارفانه داشته‌است. نقدعلی حالا که فصل دوم رحیل آماده پخش شده به این نکته اشاره می‌کند که این فصل تازه بر اساس بازخورد مخاطبان بازنویسی شده‌است. او به جام‌جم می‌گوید: بازخورد‌هایی که ما از فصل اول رحیل گرفتیم، همه مثبت بود. البته نظر مخاطبان و بینندگان را به‌طور جامع نمی‌دانم اما تا جایی که مخاطبان نظر خود را به تیم منتقل می‌کردند، می‌دانم که از سریال راضی بودند. البته نظرات متفاوت است و برخی افراد شاید با آن ارتباط برقرار نکرده‌باشند. دوستان هنرمند هم بازخورد‌هایی به ما دادند که بیشتر از ساختار کار و رمان‌گونه بودن آن استقبال می‌کردند. درعین حال، پرداختن به مسائل تاریخی در قالب قصه و درام را دوست داشتند و نسبت به آن بازخورد مثبت مطرح می‌کردند. بحث خرافات و کولی‌ها هم ازنظردوستان رسانه‌ای جذاب بود و برای‌شان جای سؤال داشت.
وی درخصوص جزئیات فصل دوم سریال رحیل هم این‌طور بیان می‌کند: فصل دوم رحیل در راستای فصل یک و ادامه زندگی شخصیت‌هایی مثل بیتاج خواهد بود. مثلا در مورد بیتاج متوجه برخی راز‌ها در گذشته او می‌شویم که به مرور وارد زندگی و سرگذشت اصلی این شخصیت‌ها می‌شویم. بیتاج هم برخی راز‌ها در زندگی داشته و نمی‌خواسته افشا شود که حالا در فصل دوم بیشتر و به‌صورت مفصل‌تری به آن پرداخته می‌شود. من در فصل دوم و در تدوین همراه گروه بودم و تا روز آخر تصویربرداری مشغول بازنویسی بودیم. بیشتر بازنویسی‌ها بر اساس بازخورد‌هایی بود که گرفتیم. رحیل در فصل اول ریتمی درونی داشت و در فصل دوم، ریتم آن بیرونی‌تر و تندتر خواهد بود. با صحبت‌هایی که با آقای عباسی‌زاده، تهیه‌کننده سریال داشتیم، تلاش کردیم فصل دوم ریتم متفاوت‌تری داشته‌باشد و ‌امیدوارم برای مخاطب جذاب‌تر از فصل قبل باشد.نقدعلی در قامت نویسنده در کل مراحل پساتولید کنار تیم رحیل بوده تا برخی قسمت‌ها در صورت لزوم بازنویسی شود. 
او در این خصوص عنوان می‌کند: بیشتر بازنویسی‌هایی که داشتیم مربوط به ریتم سریال بود. فصل اول مثل یک هزارتو و هزار و یک شب بود که قصه‌ها و شخصیت‌های مختلفی به مخاطب ارائه شد. در فصل یک در واقع روابط و شخصیت‌ها مشخص شدند. تلاش کردیم به حوادث و ماجرا‌ها هم بپردازیم. قصه کلی رحیل هم مجموع چند قصه است که به صورت موازی با هم جلو می‌رود. الان در واقع قصه رحیل یک خط مشخصی به خود گرفته و شخصیت‌ها و قهرمان‌ها مشخص شده‌اند و حالا بر اساس آن جلو می‌رود تا به آن هدف کلی سریال برسد.
وی در پاسخ به این پرسش که در فصل دو کدام بخش برجسته‌تر خواهد بود، می‌گوید: در این فصل، عشق مها و اصلان پررنگ‌تر خواهد بود. البته روایت سرگرد زمان و بیتاج را هم پررنگ‌تر خواهیم دید. بااین‌حال، تلاش اصلان برای نجات مها و حوادثی که در این سطح اتفاق می‌افتد، پررنگ‌تر می‌شود. در عین حال، پاسخ سؤال‌هایی که در فصل یک مطرح شد را می‌دهیم. در واقع سرنوشت شخصیت‌ها مشخص می‌شود اما درگیری اصلی، مسأله عشق خواهد بود. نکته دیگر اشارات تاریخی سریال است که در فصل دوم بیشتر خواهد شد. به‌طورکلی درام در بستر همین حوادث تاریخی روی می‌دهد. در فصل دوم به روز‌های آخر سلطنت قاجار نزدیک می‌شویم و توطئه‌ها پررنگ‌تر می‌شود. مسائل سیاسی که در زندگی قهرمانان رحیل تأثیر می‌گذارد در این فصل بیشتر دیده می‌شود. هرچند که باز هم اینها در درام تنیده شده‌است.
نقدعلی در قامت نویسنده این سریال از ابتدا در کنار گروه حضور داشته و خودش پیش از این گفته‌بود که برای هر مبحثی که در سریال مطرح شده، پژوهش صورت گرفته‌است؛ مثلا صحاف‌خانه‌های آن زمان، کتابخانه سلطنتی آن دوران و ذخایر موجود در کاخ گلستان که قبل از مطرح‌شدن در سریال درباره آن تحقیق شده‌است. وی پیش از این در خصوص پژوهش صورت‌گرفته برای نگارش رحیل گفته‌بود:  به لحاظ زمانی حدود دوسال‌ونیم زمان برد، چون تحقیقات‌مان را شروع کردیم و بعد نگارش و تحقیق را در کنار هم ادامه دادیم. هنوز هم برای قسمت‌های بعد در تلاش هستم برخی مسائل را با نظر مشاور تاریخی اضافه کنم. مسائل تحقیقاتی کار بسیار سختی است و این وسواس هم از طرف من و هم از طرف آقای عباسی‌زاده بوده؛ حتی روی پوستر‌های تئاتر که روی دیوارها‌ زده می‌شد حساس بودم که اگر دوربین هم آنها را نمی‌گرفت، کلمات درست استفاده شود. به این نکات اجرایی بسیار توجه می‌کردیم. حتی آقای عباسی‌زاده، مشاورتاریخی رابه‌صحنه‌می‌برد تامواردمختلف راچک کند. سعی‌کردیم تحقیقات‌مان چندجانبه باشد.
   
قصه فداشدن اصلان
سریال رحیل بر محور شخصیت مها و اصلان و عشق این دو به هم پیش می‌رود؛ عشقی که تا اینجای کار به سرانجام نرسیده و پیچ‌وخم‌های بسیاری داشته. اصلان در این میان، پسری از کف جامعه آن روزهاست که خط و ربطی به دربار ندارد و ساعت آمدن مها به شمس‌العماره را با قلبش تنظیم می‌کند. اصلان عاشق است و دستی بر نمایش دارد، اهل ادبیات است و به‌واسطه شناختی که به کلمات دارد، عشقش به مها را با ادبیات خاصی بیان می‌کند. اصلان به‌ظاهر شخصیتی سرراست و ساده دارد اما به مرور که قصه جلو می‌رود، پیچیدگی‌های نقش او هم مشخص می‌شود. 
علی عباسی‌زاده، بازیگر نقش اصلان در قامت مجری طرح سریال رحیل هم حضور دارد. او در خصوص ویژگی‌های نقش اصلان و جذابیت‌هایی که برایش داشته، به جام‌جم می‌گوید: رابطه پدر و پسری که اصلان با پدر خود دارد، برای من جذاب بود چون شبیه زندگی روزمره خودم بود. من هم همین رابطه را با پدرم دارم و این حالت رفاقت برای من دلپذیر بود و برای همین به نقش اصلان علاقه پیدا کردم.
وی در خصوص مطالعاتی که انجام داده تا در حال‌وهوای شعرگونه شخصیت اصلان قرار گیرد هم این‌طور بیان می‌کند: اشعار عمان سامانی در تکیه نیاوران بود که من هم آن را خوانده‌بودم. وقتی درباره این شاعر تحقیق کردم متوجه شدم که این فرد بدون جیره و مواجب و برای عشقی که به امام‌حسین(ع) داشته شعر می‌گفته. من درباره سیدکاظم طباطبایی هم مطالعه کرده‌بودم و احساس می‌کردم که شخصیت او هم مثل عمان سامانی برای من جذاب است. نوشته‌های عمان سامانی بسیار جذاب و خاص است کما این‌که یک شخصیت در تعزیه به‌نام مادر علی‌اکبر داریم که برای افزایش بار دراماتیک به متن، قرار گرفته.
عباسی‌زاده درباره لحن متفاوت اصلان و دیالوگ‌هایش هم عنوان می‌کند: اصلان فردی درباری نبوده و محل کارش همان صحاف‌خانه بوده. به همین خاطر ادبیاتش متفاوت است. البته با کارگردان هم صحبت می‌کردیم تا برخی نکات اضافه یا کم شود. 
وی در‌خصوص باورپذیر بودن شخصیت اصلان هم معتقد است: باید دید مخاطب نسبت به این مسأله چه واکنشی دارد و چقدر شخصیت اصلان برایش باورپذیر بوده. وقتی خودم به کار نگاه می‌کنم مثل خیلی‌های دیگر ایرادهایی به آن وارد می‌کنم و حس می‌کنم کامل نیست. من حتی وقتی نقاشی یا کار خط می‌کنم هم همین احساس را دارم که کار کامل نیست و باز هم جا دارد که به پختگی برسد. اصلان اوایل قصه، یک پسر صحاف است که شخصیتی دوست‌داشتنی دارد اما به مرور و به فراخور قصه، خودش را فدا می‌کند. مخاطب هم به مرور متوجه می‌شود راهی که او می‌رود ورای عشق است. در واقع او خودش را فدا می‌کند و به عشق بالاتری می‌رسد. حتی مها یک‌جایی به اصلان چیزی با این محتوا می‌گوید که تو شاگرد خوبی بودی اما حیف که شاگردان خوب گاهی به چیزی که باید، نمی‌رسند. برای اصلان این مهم است که به عشقی فراتر از مها برسد. این بازیگر درباره دیالوگ‌های خاص سریال رحیل که گاهی از زبان اصلان بیان می‌شود هم این‌طور می‌گوید که مطالعات جانبی داشته و اشعار سعدی و عمان سامانی هم خوانده تا بتواند به ریتم و زبان درستی در این دیالوگ‌ها برسد. 
   
نجابت مها برایم جذاب بود
گیتا راد، بازیگری است که اولین کار جدی خود در قاب تلویزیون را در رحیل تجربه می‌کند. او در قامت شخصیت اصلی قصه یعنی مها، تلاش کرده روایتگر یک زن جوان متفاوت در دل تاریخ باشد. وی درخصوص نقش مها و تجربه بازی در این کاراکتر به جام‌جم می‌گوید: اقتدار و آوانگارد بودن مها به این معناست که در زمان قاجار در زمانی که زن‌ها به امید رهایی از مشکلات به ازدواج پناه می‌بردند، کاراکتری به نام مها مسیری متفاوت را برای رسیدن به اهداف والایش انتخاب می‌کرد و حتی ولیعهد را نادیده می‌گرفت و برخلاف قوانین، عاشق می‌شود. برای شخص من گیتا راد که همیشه به‌دنبال پیشرو بودن و زن بودن به معنای واقعی کلمه هستم، «نجابت» بسیار این کاراکتر قابل تحسین و ‌ستایش است و تاثیر در ترغیب من برای به سرانجام رساندن هدف این شخصیت است. به‌عنوان انسانی کوچک، همیشه به‌دنبال عدالتی بودم که همه در آن برابرند و این را در مها یافتم. او شاهزاده‌ای است که قبل از اهمیت جایگاه خودش به حال مردم «رعیت» اهمیت می‌داد و اولویت‌های او بسیار متفاوت و انسانی است.
راد ادامه می‌دهد: تاریخ نه فقط به‌عنوان درسی که در مقاطع مختلف تحصیلی تدریس می‌شود بلکه به‌عنوان پایه‌ای برای الهام در ادبیات و سینما و تلویزیون سال‌هاست که مقوله‌ای جذاب است؛ هم برای مطالعه روایی و هم برای کندوکاو و پیدا کردن مشابهات. برای من تاریخ جذاب است چون می‌توانم بفهمم اجداد ما چگونه در صدها سال قبل بعضا با همان مشکلاتی روبه‌رو بوده‌اند که ما با آن روبه‌رو بوده‌ایم. مسأله‌ای به نام خرافه و گرفتاری در جادوجنبل، از قرن‌ها پیش تاکنون وجود داشته و برای همین است که آثاری نظیر هری پاتر، ارباب حلقه‌ها یا هابیت مخاطب دارد یا عقب‌تر که می‌رویم و مثلا جادوگر شهر اُز را داریم یا در سینمای خودمان فیلمی به نام دزد عروسک‌ها را داشتیم با توطئه‌های یک جادوگر. می‌خواهم بگویم وقتی داستان اصلی رحیل را می‌خواندم، متوجه شدم که چقدر خوب چفت و بست‌های تاریخی را برای آن مسأله خرافه‌زدگی پیدا کرده و چقدر خوب شخصیت‌پردازی شده برای هم جادوگر که به‌خوبی اندیشه فولادوند آن را ایفا کرده و هم برای کاراکترهای مختلف حول جادوگر. داستان سریال رحیل داستانی عامه‌پسند است ولی درعین حال خیلی خوب جهان‌بینی صاحب اثر درنقد دوران را می‌بینید واین‌که آدم‌ها اگر مسخ می‌شوند دلیل اول آن فقر فرهنگی و گرفتاری در جهل است.‌