جهش‌بزرگ ایران در درمان‌سرطان

حتی بسیاری از بیماری‌ها و نحوه مقابله بدن با عوامل بیماری‌زا نیز اگر بخواهیم دقیق‌تر نگاه کنیم در سطح ژن‌ها رخ می‌دهد. به همین علت برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان‌ها، این روز‌ها به جای این‌که به دنبال راهکار‌های تهاجمی و دارو‌های شیمیایی باشیم، توجه محققان به سلول‌ها و ژن‌ها معطوف شده‌است؛ سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی، آنچه با نام ژن‌درمانی، سلول‌درمانی و مهندسی بافت این روز‌ها زیاد به گوش‌مان می‌خورد، به نظر می‌رسد تقریبا تا چند سال آتی به نسخه مؤثری در برابر بیشتر بیماری‌هایی که زندگی بشر را تهدید می‌کنند تبدیل خواهد شد. نسخه‌ای که به گفته معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، برای اولین بار در کشور به همت یک مجموعه دانش‌بنیان منجر به درمان کودکی مبتلا به سرطان خون شد و امید را به زندگی او و بسیاری دیگر از مبتلایان به این بیماری بازگرداند. در گفتگو با دکتر امیرعلی حمیدیه، دبیر ستاد توسعه سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، جزئیات این موفقیت را جویا شدیم.

در چند سال اخیر تزریق سلول‌های بنیادی خون‌ساز به خط دوم درمان بیماران مبتلا به سرطانی که با روش‌های رایج شیمی‌درمانی و پرتودرمانی بهبود نیافته بودند، تبدیل و موفق شد تا حدود ۶۰تا ۷۰درصد از بیمارانی که از درمان ناامید شده بودند را درمان کند. با وجود این، باز هم حدود ۳۰درصد بیماران با این روش درمانی هم بهبود پیدا نمی‌کردند. از حدود چهار سال پیش، روش جدیدی به نام کار-تی‌سل درمانی از سوی سازمان غذا و داروی ایالات متحده موفق به اخذ مجوز شد. در این روش درمانی که به عنوان خط سوم درمان بیمارانی که پس از جواب نگرفتن از شیمی‌درمانی و بعد از آن پیوند سلول‌های بنیادی مجددا سرطان‌شان عود می‌کرد، ارائه شده است، ترکیبی از ژن‌درمانی و سلول‌درمانی برای مقابله با سرطان به کار می‌رود. این روش از دو سال پیش در کشور‌های اروپایی نیز مجوز گرفت و حالا با فاصله بسیار کوتاهی دانش فنی آن به صورت کامل در کشور بومی‌سازی شده است. روشی که می‌تواند ۶۰تا ۷۰درصد از بیمارانی را که از هیچ روش درمانی دیگری جواب نگرفته بودند، به صورت دائمی درمان کند.

بومی‌سازی کار-تی‌سل درمانی

دکتر امیرعلی حمیدیه، دبیر ستاد سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درخصوص این روش درمانی به جام‌جم می‌گوید: «در روش کار-تی‌سل درمانی، سلول‌های لنفوسیت T از بدن بیمار خارج و پس از خالص‌سازی در محیط آزمایشگاه، با روش ژن‌درمانی دست ورزی شده و به گیرنده‌های جدیدی مجهز می‌شوند که می‌توانند با دقت و سرعت بیشتری سلول‌های سرطانی را در بدن شناسایی کنند و به مقابله با آن‌ها بپردازند. این سلول‌ها پس از فرآیند ژن درمانی که به سلاح جدیدی مسلح شده‌اند، مجدد به بدن بیمار تزریق می‌شوند و سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند.» وی درخصوص طول درمان با این روش به جام‌جم می‌گوید: «این روش به مراتب ساده‌تر و سریع‌تر از سایر روش‌های درمان سرطان است. درمورد برخی بیماران، مدت بستری بیمار ممکن است به دو هفته کاهش پیدا کند.» دکتر حمیدیه در مورد مراحل کارآزمایی بالینی این روش درمانی به جام‌جم می‌گوید: «مطالعات این روش درمانی از هفت سال پیش آغاز شده بود و اکنون پس از گذراندن مراحل بررسی‌های آزمایشگاهی و کارآزمایی‌های پیش‌بالینی وارد فاز اول کارآزمایی بالینی شده است که پس از اخذ کد اخلاق برای بیماران داوطلب، با همکاری مرکز طبی کودکان در حال انجام است. آرمان دو ماه پیش، فرآیند درمان خود را با موفقیت به پایان رساند و روز گذشته پس از دو ماه که از بهبود کامل او گذشت، خبر این دستاورد از سوی معاونت پژوهش و فناوری وزارت بهداشت اعلام شد.»

آینده درمان سرطان از مسیر ژن‌درمانی

به گفته دکتر حمیدیه این روش درمانی در دنیا با توجه به این که هنوز هزینه بالایی دارد و دسترسی به آن برای همه بیماران فراهم نیست، به عنوان خط سوم درمان بیماران مبتلا به سرطان خون شناخته می‌شود، اما احتمالا در چند سال آینده به یکی از درمان‌های اصلی این بیماری تبدیل خواهد شد. وی تصریح می‌کند: «نمونه خارجی سلول‌های کار-‌تی‌سل که به صورت تجاری عرضه می‌شود، قیمتی برابر با ۴۳۰هزار دلار دارد که عملا تهیه آن برای بسیاری از بیماران امکان‌پذیر نیست. دستیابی شرکت‌های دانش‌بنیان به دانش‌فنی مورد نیاز برای تولید این سلول‌ها می‌تواند به میزان چشمگیری هزینه دسترسی به این روش درمان فناورانه در کشور را کاهش دهد و دسترسی به آن را برای بیماران بیشتری فراهم کند.»

مطالعات برای توسعه این روش درمانی در کشور از هفت سال پیش آغاز شده و به گفته دبیر ستاد توسعه سلول‌های بنیادی در حال حاضر به‌جز مجموعه دانش‌بنیانی که موفق به کارآزمایی بالینی اولین بیمار شده است، در ۱۰هسته فناور دیگر کشور برای مقابله با انواع سرطان‌ها در حال پیگیری است. در حال حاضر این شرکت دانش‌بنیان از سلول‌های استخراج شده از بدن خود بیمار، اصلاح آن‌ها و بازگرداندن‌شان به بدن بیمار موفق به درمان بیمار شده است، اما در آینده در صورت با موفقیت طی شدن تمام مراحل کارآزمایی بالینی، امکان توسعه این روش درمانی به صورتی که بتوان از سلول‌های افراد دیگر یا به اصطلاح آلوگرافت برای درمان بیماران مختلف استفاده کرد، وجود خواهد داشت. دکتر حمیدیه با تأکید بر این که دانش‌فنی لبه فناوری این روش درمانی در حال حاضر در کشور بومی‌سازی شده است، می‌افزاید: «به دست آوردن دانش فنی، مهم‌ترین مرحله دسترسی به این روش درمانی در کشور بود که اکنون محقق شده است. از این مرحله به بعد حمایت‌های مورد نیاز از محققان مجموعه دانش‌بنیان و بیمارستان همکار این طرح است که تعیین می‌کند این روش درمانی با چه سرعتی مراحل کارآزمایی بالینی را طی خواهد کرد و به عنوان روش درمانی مجوز استفاده عمومی خواهد گرفت و به بیماران خدمات ارائه خواهد کرد.»

مسلح کردن سلول‌های ایمنی در برابر سلول‌های سرطانی

سلول‌های ایمنی در بدن ما، وظیفه مقابله با هر آنچه به نوعی سلامت بدن را تهدید کند بر عهده دارند. این سلول‌ها به محض شناسایی عامل بیماری‌زا و خطرساز در بدن، با روش‌های مختلف به مقابله با آن می‌پردازند. اما گاهی این فرآیند به همین سادگی‌های هم نیست؛ زمانی که فردی به سرطان مبتلا می‌شود، گروهی از سلول‌ها از روند طبیعی خود خارج می‌شوند و به شکل افسارگسیخته‌ای شروع به تکثیر و ازدیاد می‌کنند. از آنجا که این سلول‌ها در حقیقت سلول‌های خود شخص بوده‌اند که حالا رفتار نامتعارفی پیدا کرده‌اند، در بیشتر موارد از دید سلول‌های ایمنی مخفی می‌مانند. در واقع بیشتر نشانه‌های سطحی این سلول‌ها همان نشانه‌هایی است که در سطح سلول‌های عادی بدن هم وجود دارد، بنابراین در زمان رویارویی با سلول‌های ایمنی می‌توانند عملکرد مخرب‌شان را مخفی کنند و از حمله سلول‌های ایمنی و پاکسازی در امان بمانند و بیشتر رشد کنند. این موضوع دقیقا همان چالش اصلی در درمان سرطان است. به همین علت توسعه روش‌هایی که به نحوی بتوانند سلول‌های ایمنی بدن را از وجود این سلول‌ها و مخرب بودن‌شان آگاه کنند، می‌توانند به شکل مؤثر و با عوارض بسیار کمتری به مقابله با این بیماری بپردازند. روش کار-تی‌سل درمانی (Chimeric antigen receptor (CAR) T-cell therapy) در حقیقت روشی است که با کمک روش‌های ژن‌درمانی و سلول‌درمانی به صورت همزمان، به آموزش سلول‌های ایمنی لنفوسیت T که اصلی‌ترین نیرو‌های سیستم ایمنی بدن در مقابله با سرطان‌ها هستند، می‌پردازد تا این سلول‌ها توان و دقت بیشتری برای شناسایی سلول‌های سرطانی پیدا کنند و بتوانند سلول‌های سرطانی را در بدن فردی که هم از شیمی‌درمانی و هم از پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز جواب نگرفته است، ریشه‌کن کنند. این فناوری فوق پیشرفته که تاکنون فقط در دو شرکت داروسازی چندملیتی موفق به اخذ مجوز و عرضه به صورت بین‌المللی شده است، برای اولین‌بار در ایران در شرکتی دانش‌بنیان با همکاری مرکز طبی کودکان دانشگاه علوم پزشکی تهران و ستاد سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به مرحله کارآزمایی بالینی رسیده است. روز گذشته خبر درمان اولین بیمار که کودکی پنج ساله مبتلا به سرطان خون به نام آرمان -که سه سال و نیم از زندگی‌اش را با رنج این بیماری سپری کرده بود- از سوی دکتر یونس پناهی، معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، شادی و امید زیادی را در دل بیمارانی که چشم به راه درمانی مؤثر برای مقابله با سرطان هستند روشن کرد.

روزنامه جام جم