موسیقی روح‌نواز پارچه‌ای

واژه‌شناسی: فرت‌بافی یا تن بافی، به بافت نوعی پارچه دورو با استفاده از نخ پنبه‌ای پر تاب یا ابریشم با نقوش چهارخانه، جودانه و پیچازی می‌گویند. هرچند که فرت در سازهای زهی، پرده یا بند قسمت‌های برجسته‌ای روی دسته ساز هم است که به کمک آن نوازنده محل انگشت خود را روی دسته ساز تنظیم می‌کند تا نت‌ها را به درستی بنوازد. به نقل از یکی از فرت‌بافان قدیمی، واژه فرت برگرفته از صدای برخورد نی‌ها و شانه در دستگاه فرت است، درست مانند صدایی که به هنگام قیچی زدن پارچه به وجود می‌آید.
جغرافیا: خراسان پهناور، مهد تولید این پارچه است. بعد از تقسیم این استان و چند پاره شدن هم خراسان‌های شمالی، جنوبی و مرکزی وجود دارد، اما در برخی روستاها و شهرها بیشتر از شهرهای دیگر شناخته می‌شود. فرت‌بافی، اغلب در مناطق روستایی و در روستاهای فدیهه، حصار، رود معجن و نیز شهرستان‌های دولت‌آباد بخش زاوه، شهرستان رشتخوار،‌ خواف، جلگه رخ و روستاهای اطراف تربت حیدریه مانند صنوبر و ازغند بافته می‌شود. فرت‌بافی با نام چادر شب در استان‌های شمالی کشور، مانند روستاهای قاسم‌آباد علیا و سفلی از توابع شهرستان رودسر و روستاهای بالا محله و پایین محله قاسم‌آباد، روستاهای اطراف فومن و لاهیجان نیز رواج دارد.
تاریخچه: فرت‌بافی قدمتی طولانی دارد. سن دقیق این نوع پارچه مشخص نیست، اما چند صد سال از عمرش می‌گذرد. در حال حاضر فقط بقایایی کوچک از این نوع پارچه را در خانه‌های روستایی نزد افراد مسن می‌توان پیدا کرد.
فرت‌بافی در کتب تاریخی: فریدون گرایلی، نوشته است:‌ عدن، شهری است از شهرهای مشهور عربستان در سواحل دریای هند از جانب یمن (دهخدا، ذیل عدنی) و بُرد یمانی، پارچه‌ای است که در یمن بافته می‌شده یا خاص یمن بوده (دهخدا، ذیل بُرد) ابوسعید محمدبن ابراهیم معزی از اهالی بوژان قرن ششم هجری است و پیشه «بُردبافی» داشته، اما این که وی برد نیشابوری می‌بافت، شاید برآمده از این باشد که برد بافته نیشابور، از نظر مواد اولیه یا نوع بافت یا رنگ و طرح، با برد یمانی تفاوت‌هایی داشته است. از دیگر سخن، یکی از صنایع‌دستی نیشابور امروز روستای بوژان فرت‌بافی است. با این اوصاف، به نظر می‌رسد واژه «فرت» دگرگون شده واژه «برد» باشد.
وسایل کار: فرت‌بافی، خیلی ساده بافته می‌شود و وسایل بافت هم ساده است. اجزای این نوع بافت، حتی در اتاقی به ابعاد دو در پنج متر هم قابل راه‌اندازی است. شانه، گله، روکاری، استخونک، قنده، پوشار، قابول، گزبند، تخته، ماکوف ماسوره و نورد از وسایلی هستند که برای بافت لازم است.
مراحل بافت فرت‌بافی
در قدیم اغلب مردم دامدار بودند و با چیدن پشم دام‌ها، نخ مصرفی خود را تولید می‌کردند. نخ مصرفی بافندگان در گذشته بیشتر ابریشم و ابریشم برقی بود که بسیار با‌کیفیت و مرغوب بود، اما به دلیل گران شدن این نوع نخ، حالا از نخ‌های ارزان‌تر مانند پنبه و کاموا استفاده می‌شود.
نخ باید رنگ داشته باشد. در قدیم رنگرزی را به طور سنتی انجام می‌دادند اما حالا نخی رنگ نمی‌شود و همه چیز صنعتی است.
قبل از بافت، باید چله‌بندی، یعنی آماده کردن نخ‌های تار برای بافت انجام شود.
نخ دوک یا کلاف که به کدو هم مشهور است به وسیله دستگاهی با نام چرخ توته یا کلاوه (این وسیله به لیک لیکی هم معروف است چرا که موقع کار با لک و لک که یک واژه محلی است به معنای آرام کار کردن است) تبدیل به توته می‌شود. توته‌ها به وسیله دستگاهی از جنس نی تبدیل به ماسوره می‌شود، ماسوره داخل ماکو قرار گرفته و آماده بافت می‌شود. توته‌ها درواقع در بافت مورد استفاده قرار می‌گیرند.
سرانداختن تارها دو نفره انجام می‌شود و حدود دو روز هم زمان می‌برد. جلوی روی بافنده گله، تیغه و شانه قرار دارد و به مجموعه این سه قسمت بالا کار می‌گویند.
با حرکت گله‌ها، دهانه کار باز شده و پودگذاری به وسیله ماکو و پرتاب آن به دهانه کار انجام می‌شود. بافنده پاهایش را در پدال جابه‌جا می‌کند و یک رج می‌بافد و شانه می‌کشد.
مقدار بافته شده دور یک چوب استوانه‌ای به طول 70 سانتی متر پیچیده می‌شود و هر زمان بافنده حدود 70 متر بافت، پارچه از فرت پیاده شده و برش می‌دهد.
نقوش در فرت‌بافی: نقوش در این نوع پارچه درواقع، انعکاسی از زندگی بی‌پیرایه هنرمند روستایی است که با الهام گرفتن از طبیعت و فضای پیرامون خودش، بسیار ساده و به دور از پیچیدگی روی پارچه نقش می‌زند. در فرت‌بافی، گل و گیاه و پرنده به وفور به چشم می‌خورد. پنج گل چکی، گل کوش (به شکل پاپیون)، گل سماور، گل پروانه‌ای، گل مارپیچ، گل بال نی‌یی (به شکل ضربدر) از نقش‌های این پارچه هستند.

لیلا شوقی
خبرنگار