سفر به انتهای روز

محمدجواد ترابی می‌گوید، علاقه‌اش به نجوم به زمانی برمی‌گردد که فقط هفت سال داشته است. «آن زمان آلودگی نوری مشهد هم کم بود و وقتی در تراس خانه می‌خوابیدم، آسمان پرستاره را می‌دیدم. کتاب‌های مختلف نجومی مانند کتاب‌های آیزاک آسیموف و کارهای علمی ـ تخیلی مانند آثار ژول‌‌ورن را هم در آن سن می‌خواندم. مطالعاتم محدود به منابع چاپی بود تا این‌که وقتی من دبیرستان بودم، برنامه تلویزیونی آسمان شب پخش شد. به خاطر علاقه به نجوم رشته فیزیک را انتخاب کردم و به تهران آمدم. آنجا بود که متوجه شدم جایی برای دیده شدن اطلاعاتم هست و مشغول فعالیت‌های مختلف در حوزه نجوم آماتوری شدم و ۱۵ سال است که فعالیتم ادامه دارد.»

از شفق‌های قطبی تا خورشیدگرفتگی
محمدجواد می‌گوید تا قبل از انجام خدمت سربازی، به شکل جدی ایرانگردی می‌کرده و به جز یکی دو استان، همه استان‌های کشور را دیده و البته سفرهایش به‌واسطه نجوم بوده است. «رویدادهای گوناگونی در حوزه نجوم داشته‌ایم که در شهرهای مختلف برگزار کرده‌ایم. بعد از سربازی فرصتی پیدا کردم که برای رویدادهای بین‌المللی به خارج از ایران سفر کنم، چرا که برخی پدیده‌های نجومی در آسمان ایران اتفاق نمی‌افتند. در زمینه تخصصی گردشگری نجومی هم وارد شده‌ام که شاخه جدیدی است و عمری کمتر از یک دهه دارد.» این منجم جوان سفرهای خارجی را از سفر برای دیدن شفق‌های قطبی شروع کرده است. «دو بار به مورمانسک روسیه و یک بار به ایسلند سفر کردم و حدود ۱۰ شب آسمان صاف بود و توانستم شفق قطبی را ببینم. کنفرانس ارتباطات نجوم با مردم نیز سال گذشته در ژاپن برگزار شد و در آن حضور پیدا کردم.» او می‌گوید خورشیدگرفتگی کامل پدیده بسیار نادری است و فراوانی آن به شدت کمتر از ماه‌گرفتگی است. «در سال ۲۰۱۲ یک خورشیدگرفتگی در استرالیا بود که کسی از ایران نرفت. سال ۲۰۱۳ یک گروه ایرانی به کنیا سفر کردند که به توفان برخوردند و متاسفانه رصد موفقی نداشتند. کسوف بعدی در شمالگان بود و کسی نتوانست آن را رصد کند. کسوف سال ۲۰۱۶ در اندونزی دیده می‌شد که چند گروه ایرانی رفتند و موفقیت نسبی داشتند. خورشیدگرفتگی بعدی در سال ۲۰۱۷ در آمریکا دیده می‌شد که به خاطر روی‌کار آمدن ترامپ و مشکلات روادید و... کسی از ایران اعزام نشد. در نهایت به کسوف شیلی در چند روز پیش رسیدیم که موقعیت بسیار مناسبی برای جامعه نجوم ایران بود. این برای ما انگیزه شد که برویم و این کسوف را ببینیم.»
هیجان و اشتیاق در 2 دقیقه و 6 ثانیه
محمدجواد می‌گوید همواره علاقه زیادی به ترویج علم داشته و به همین دلیل در این سفر تصمیم گرفته کسوف را به‌صورت زنده برای مخاطبان به نمایش بگذارد. «با توجه به پیشرفت فناوری و فراهم‌شدن بستر اینترنت، این امکان وجود داشت. اگر ده سال پیش می‌خواستیم پخش زنده کسوف داشته باشیم، نیاز به تجهیزات و همکاری‌های گسترده‌ای بود که تقریبا آن را ناممکن می‌کرد، ولی الان دیگر با یک سه پایه، یک گوشی هوشمند و اینترنت این کار امکان‌پذیر است. البته زمان کسوف ارتباطات ما مختل شد و کیفیت اینترنت پایین آمد، چرا که همه داشتند در شبکه‌های اجتماعی عکس و فیلم بارگذاری می‌کردند. اما در نهایت موفقیت‌آمیز بود و توانستیم در برنامه راه شیری در دیجی‌کالامگ، پدیده کسوف را به صورت زنده پخش کنیم و بازخوردهای بسیار خوبی هم گرفتیم.» منجم جوان می‌گوید این کسوف در میان اقیانوس حدود چهار دقیقه مشاهده می‌شد، اما در خاک در منطقه لائیگرا 2 دقیقه و 36 ثانیه به طول می‌انجامید. «این منطقه در میان چند تپه محصور بود، در نتیجه ما با پیش‌بینی‌های هواشناسی و مکان‌یابی‌ای که داشتیم، ریسک کردیم و در لب ساحل مستقر شدیم. رصد کسوف در ساحل این امکان را به ما می‌داد که واکنش مردم را هم مشاهده کنیم. در نقطه‌ای که ما قرار داشتیم، کسوف 2 دقیقه و 6 ثانیه به طول انجامید.» اما در کسوف کامل دقیقاً چه اتفاقی می‌افتد؟ «کسوف به این شکل است که ابتدا ماه جلوی خورشید را می‌گیرد، ولی به خاطر خلل و فرج داشتن و دره‌هایی که روی ماه است، طول می‌کشد تا بتواند کاملاً روی خورشید را بگیرد. دانه‌هایی به جا می‌ماند که به آن «دانه‌های بیلی» می‌گویند. در آن چند ثانیه‌ای که به کسوف کامل باقی مانده، یک روزنه نور می‌ماند و تاج‌های خورشیدی که شبیه یک حلقه الماس هستند در کنار دانه‌های بیلی دیده می‌شوند. سپس کسوف کامل اتفاق می‌افتد و بعد دوباره این فرآیند به صورت معکوس انجام می‌شود تا کسوف به پایان برسد.»

تصویر فراموش‌نشدنی یک اتفاق نادر
«اتفاق عجیبی که در لحظه کسوف رخ می‌دهد، این است که چشم انسان بدون هیچ ابزاری امکان دیدن تاج‌های خورشیدی را پیدا می‌کند. تاج خورشیدی، بیرونی‌ترین لایه خورشید است که چند میلیون درجه دما دارد و با سطح خورشید متفاوت است. در زمان کسوف کامل می‌توانید این تاج‌ها را که شبیه پرتو هستند به خوبی ببینید.» محمدجواد، تجربه دیدن تاج‌های خورشیدی را فوق‌العاده می‌داند و اضافه می‌کند در جریان این کسوف، چند جرم آسمانی هم دیده می‌شدند که مشهورترین آنها سیاره زهره یا ناهید بود: «در زمان کسوف انگار زمان برایم متوقف شده بود و کاملاً شوکه بودم. تصویر تاج‌های خورشیدی تصویری است که هیچ‌وقت از یادم نخواهد رفت. من تجربه ده شب دیدن شفق‌های قطبی را داشتم، ولی دیدن کسوف برایم میخکوب‌کننده‌تر بود. شاید به این دلیل که بسیار نادر است. در هر سال نهایتا یک یا دو دقیقه امکان کسوف کامل وجود دارد، برخی سال‌ها هم در پهنه اقیانوس‌ها اتفاق می‌افتد و امکان رصد آن نیست. آن لحظه من داشتم به این فکر می‌کردم که الان ما می‌دانیم این پدیده چیست، ولی در گذشته وقتی مردم شاهد کسوف بودند و آسمان در یک لحظه تاریک می‌شد، چه فکری پیش خودشان می‌کردند.» او می‌گوید تجهیزات رصد را از ایران با خودش به شیلی برده است: «من تلسکوپ و سه پایه‌های آن را کاملا باز کردم. حتی قسمتی در لوله تلسکوپ وجود دارد که به آن سپر شبنم می‌گویند، آن را هم از تلسکوپ جدا کردم. کار سختی بود، ولی مجموعه تلسکوپ را به یک چمدان کوچک تبدیل کردم و بدون این‌که اضافه بار بخورم، با خودم بردم. این برایم تجربه جالبی بود، چون در سفرهای خارجی دیگرم تا به حال ابزار رصدی خودم را همراهم نبرده بودم و همیشه فقط دوربین می‌بردم.»

امید در هوای ابری
این منجم جوان شیوه جالبی دارد و می‌گوید همیشه در آغاز سفرهایی که برای رصد شفق‌های قطبی داشته، به همسفرانش می‌گفته شما شفق قطبی را نخواهید دید. «می‌گفتند ما داریم برنامه‌ریزی می‌کنیم و دلیلی ندارد آن را نبینیم. می‌گفتم اگر فکر کنید می‌بینید و موفق به دیدن نشوید، دچار سرخوردگی می‌شوید. البته خوشبختانه ما همیشه توانسته‌ایم شفق‌های قطبی را ببینیم. برای این سفر هم من همین عقیده را داشتم و رصد شبانه‌ای که در بیابان آتاکاما داشتیم و بازدیدهایی که از رصدخانه‌ها و مراکز علمی شیلی انجام دادیم، برای این‌که از این سفر راضی باشم کفایت می‌کرد.» محمدجواد می‌گوید با این‌که دیدن کسوف یک‌اتفاق بسیار مهم و یک نقطه عطف در زندگی‌اش بوده، اما به دلیل دستاوردهای دیگر سفر، حتی اگر کسوف را نمی‌دید هم افسوس نمی‌خورد. «با توجه به قرار گرفتن شیلی در نیمکره جنوبی، آنجا الان فصل زمستان است و حتی پیش‌بینی‌های هواشناسی هم بر ابری بودن هوا حکایت داشت، ولی شانس آوردیم هوا صاف بود و توانستیم کسوف کامل را رصد کنیم.» با وجود همه سختی‌ها و هزینه بسیار بالایی که صرف شده، به نظر محمدجواد کاملا ارزشش را داشت. «یک سال و نیم دیگر یک‌کسوف کامل دیگر رخ می‌دهد و باز هم از شیلی قابل مشاهده است. من از همین الان مطمئنم آن سفر را خواهم رفت، چون تجربه خاص و منحصربه‌فردی از دیدن زاویه تازه‌ای از طبیعت است و شما می‌توانید چیزهایی را با چشمتان ببینید که هیچ وقت دیگری امکان‌پذیر نیست.»

محمد وفایی
خبرنگار