جنـگل در شهر می‌سـوزد

درست مثل خیلی از اقلام دیگر، آماری معتبر از میزان مصرف زغال در ایران وجود ندارد؛ هر چند لا‌به‌لای اخبار و گفته‌های مسئولان و البته تحقیقات میدانی برخی‌ها می‌شود به ارقامی هم رسید. به عنوان مثال خبرگزاری مهر سال گذشته با تحقیقات میدانی از مصرف روزانه 200 تن زغال فقط در قهوه‌خانه‌های تهران خبر داد و یکی از تولیدکنندگان زغال کشور در گفت‌وگو با جام‌جم از مصرف روزانه نزدیک به3000 تن زغال می‌گوید.

مهرداد لاهوتی، نماینده لنگرود نیز سال گذشته از کشف 2700 تن چوب و زغال قاچاق حرف زد‌؛ درحالی که‌ فقط در سمنان روزانه سه تن چوب درخت تاق به استان‌های همجوار قاچاق می‌شود، چوب درختی که اتفاقا آخرین مدافع در برابر ریزگردهاست، اما حالا ‌به عنوان تامین‌کننده آتش روی قلیان‌ها شناخته می‌شود.

آن‌قدر بازار آشفته است که آمارها را حتی نمی‌توان از صنف مربوط به دست آورد، چرا که اتحادیه زغال در چند سال اخیر منحل شده و فعالیت‌های مرتبط با آن زیر مجموعه اتحادیه چوب و تخته پیگیری می‌شود؛ اتحادیه‌ای که هیچ آماری از میزان مصرف زغال در تهران ندارد و آن‌طور که مسئولش‌ به جام‌جم می‌گوید فقط در بحث صدور مجوزها در این حوزه فعالیت می‌کند.

قیمت زغال چطور تعیین می‌شود؟

قیمت زغال‌ها اما در خلأ آمار میزان مصرف خیلی هم به روز است. زغال‌ها در بازار امروز از هر کیلو 935 تومان آغاز تا هرکیلو 9000 تومان هم ادامه دارد و بازارش سرخ سرخ است. اقبال شهروندان بویژه جوانان به قلیان در چند سال اخیر نسل بسیاری از درختان جنگلی ایران را منقرض کرده و حتی باعث افزایش چشمگیر کوره زغال‌های غیر مجاز در شهرهای مختلف ایران شده است. قیمت زغال را معیارهای زیادی تعیین می‌کند؛ معیارهایی که بر اساس خواسته مشتریان، اولویت‌هایشان تغییر می‌کند.

منصور احمدی قوهکی، یکی از‌ تولید کنندگان زغال به جام‌جم می‌گوید: وجه تمایز قیمت زغال‌ها بر اساس بافت مولکولی چوب‌ها تعیین می‌شود. این گستره قیمت از زغال‌هایی با انسجام کمترِ بافت مولکولی آغاز و تا انسجام محکم‌تر این بافت ادامه دارد. البته این تنها شاخصه تفاوت قیمت زغال نیست و به گفته این تولید کننده زغال، معیارهای بسیاری در این میان نقش دارند.نوع چوب هم فقط تعیین‌کننده قیمت‌ها نیست؛ به عنوان مثال قیمت زغال کبابی جنگلی با توجه به فصل تولید، میزان عرضه چوب درختان جنگلی در بازار، قیمت هر کیلو چوب، کیفیت چوب، میزان تقاضای بازار و هزینه‌های تولید متفاوت است که در هر فصل بویژه اواخر زمستان به علت افزایش تقاضا برای خرید عمده باید به صورت روزانه قیمت‌ها را استعلام کرد.

قاسم سبزعلی، فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی کشور هم در ارتباط با بازار خرید زغال در ایران می‌گوید: قیمت زغال بر‌‌اساس معیارهایی است که زغال شناس‌ها می‌دانند؛ به عنوان مثال، ماندگاری و نوع زغال‌ها در قیمت آنها تاثیر دارد. برای من و شما، زغال چوب باغی و چوب جنگلی تفاوتی نمی‌کند، اما چوب باغی وقتی زغال می‌شود خیلی زود هم خاکستر می‌شود، در صورتی که چوب‌های جنگلی و تاق ماندگاری بهتر و بیشتری دارند و همین نکته قاچاقچیان را وسوسه می‌کند برای از بین بردن چنین چوب‌هایی.

رفیقی بد به نام زغال خوب

مرغوبیت یک زغال را معیارهای مختلفی تشکیل می‌دهد. یکی از اولین شاخصه‌های این رفیق بد، میزان زمان افروختگی است. معیاری که به مدت زمان مشتعل‌شدن زغال از زمان تحریک اولیه تا مشتعل شدن کامل اطلاق می‌شود که این زمان از سه تا 15 دقیقه متغیر است. استحکام، معیار بعدی زغال خوب است. با این معیار، زغال چوب ممرز از استحکام پایین و زغال چوب درخت مرکبات از استحکام بالایی برخوردارند. میزان گاز متصاعد از زغال، بوی نشات گرفته از سوختن آن و بافت اسفنجی خاکستر دور زغال هم از شاخص‌های مهم مرغوبیت زغال‌ها هستند. اما یکی از شاخصه‌های مهم برای زغال خوب، ماندگاری آن است. مدت زمانی که یک زغال افروخته کامل می‌شود تا وقتی به شکل خاکستر کامل در بیاید میزان ماندگاری زغال را تعیین می‌کند. این زمان از 15 تا 90 دقیقه متغیر است مگر زغال‌هایی خاص که بیشتر در کشورهای آمریکای جنوبی تولید می‌شود.

همین معیارها می‌تواند مشتریان آن را دسته‌بندی کند. بدیهی است برای آنها که از زغال به عنوان مصارف دخانی استفاده می‌کنند معیار گاز و بو و البته ماندگاری اهمیت بالایی دارد و در برخی مصارف صنعتی فاکتور استحکام به کار می‌آید.

درخت‌هایی که دود می‌شوند

پسته، انگور، ‌سیب، سیب گلاب، لیمو، ‌راش، تاق، بلوط، اکالیپتوس و... این فهرست ادامه دارد؛ درخت‌هایی که می‌سوزند و خاکستر می‌شوند تا آتش قلیان بسیاری را چاق کند. بر اساس گفته‌های قوهکی به طور میانگین از سوختن هر سه تا شش کیلو چوب یک کیلو زغال به‌دست می‌‌آید. به طور مثال زغال درخت مرکبات از هر سه کیلو و 500 گرم چوب، یک کیلو زغال به دست می‌آید و زغال راش از هر پنج کیلو یک کیلو زغال می‌دهد. این رقم وقتی تلخ و گزنده می‌شود که به رقم مصرف روزانه 3000 تن زغال در کشور استناد شود. با یک ضرب و تقسیم ساده می‌‌توان متوجه شد برای مصرف روزانه زغال در ایران باید 15هزار تن چوب بسوزد. رقمی که بدون شک چند صد اصله درخت کهنسال را دربرمی‌گیرد، چند صد اصله درختی که به کوره‌های آتش می‌روند و زغال می‌شوند.

این را می‌شود از افزایش کوره‌های غیرمجاز در فهرست کشفیات یگان حفاظت از منابع طبیعی هم متوجه شد. آن‌طور که معاون فنی یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها به جام‌جم می‌گوید میزان کشفیات کوره‌های زغال در هشت ماهه امسال نسبت به کل سال گذشته افزایش داشته است.

ناصر اسفندی به جام‌جم می‌گوید: در بحث کشف کوره زغال‌ها در هشت ماهه سال جاری 187 پرونده داشتیم که شامل 566 باب کوره زغال بوده است. در سال 95 تعداد پرونده‌ها 193 فقره پرونده و 470 باب کوره زغال بوده است. به این مفهوم که در تعداد کوره‌زغال‌ها 20 درصد افزایش دیده می‌شود و در تعداد پرونده‌ها 8 درصد کاهش به چشم می‌خورد.

به گفته معاون فنی یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها در بحث کشف زغال در هشت ماهه اول127 هزار و 763‌ کیلوگرم زغال کشف شده که سال 95 این رقم فقط84 هزار و 89‌ کیلوگرم بوده است.

این آمار نشان می‌دهد کشفیات یگان حفاظت از سازمان جنگل‌هادر بحث زغال فقط در هشت ماهه سال جاری نسبت به کل سال گذشته 52 درصد افزایش داشته است.

تاق‌های سبز و زغال‌های سیاه

باور عمومی بر این است پوشش جنگلی ایران تنها در شهرهای شمالی ایران دیده می‌شود در صورتی که بخشی از جنگل‌های ایران بر‌خلاف باور عمومی در مناطق مرکزی و کویری ایران قرار گرفته‌اند. تاق‌ها از مهم‌ترین این پوشش‌ها هستند. درخت‌هایی که با هزینه‌های بسیار و زمان بیشتر در دوره‌های مختلف به منظور بیابان زدایی در این مناطق کاشته می‌شوند تا علاوه بر این مهم، از پیش روی روان‌شن‌ها در این مناطق جلوگیری شود. اما جالب این که چوب این درخت‌ها از مرغوب‌ترین زغال‌های بازار است و قاچاقچیان نه در جنگل‌های با پوشش فراوان شمال که میان رمل‌های کویری این شهرها به دنبال چنین درخت‌هایی هستند تا آنها را به کوره‌های زغال بسپارند و از تاق‌های سبز و زنده زغال‌های سیاه بسازند!

فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی کشور در این ارتباط می‌گوید: چون این درخت‌ها مهم ترین مانع ریزگردها هستند بسیاری از مشکلات حاصل از ریزگردها در این مناطق به واسطه بریدن و قاچاق چوب این مناطق‌است. یعنی قاچاقچیان نه تنها با بریدن و زغال کردن این درختان باعث خسارت بسیار شده‌اند، بلکه دلیل بیماری‌های حاصل از ریزگردها و روان شن‌ها در این مناطق هستند.

با وجود ارزش زیاد تاق زارها برای حفظ محیط زیست، سوال اینجاست که چرا متخلفان از قوانین نمی‌ترسند و همچنان آن را قاچاق می‌کنند. اکنون در بازار هر کیلوگرم زغال فله‌ای‌ تاق 13هزار تومان به‌فروش می‌رسد. براساس آمار بیش از سه میلیون هکتار از زمین‌های بیابانی کشور تاق‌کاری شده و این رقم در استان سمنان 600 هزار هکتار است. جنگل‌هایی که مناطق مسکونی را از هجمه گرد و خاک نگه می‌دارد و خود شب‌ها مورد هجمه قاچاقچیان چوب قرار می‌گیرد.

میثم اسماعیلی