سیستان در چنبره بادهای 120 روزه

به گزارش جام‌جم، معمولا هر زمان که اخبار توفانی شدن سیستان و پیامدهای فلج‌کننده آن منتشر می‌شود، اولین انگشت اتهام به سمت بادهای 120 روزه و دومین انگشت هم به سمت دریاچه هامون و بی‌آبی آن نشانه می‌رود. در حالی که با مرور کوتاهی به گذشته این دیار و مطالعه ماهیت بادهای 120 روزه، براحتی می‌توان دریافت که بادهای 120 روزه نه تنها نقمت نیستند، بلکه از قدیم نعمتی بزرگ برای سیستان (در شمال استان سیستان و بلوچستان) به‌شمار می‌رفته و دست در دست هامون پرآب و با وزیدن بر سطح آن، همچون کولر آبی عمل کرده و هوای گرم و خشک سیستان را به هوایی معتدل و خنک تبدیل می‌کردند.

آن معاهده چالش‌ساز

این آب و هوای مطبوع اما پس از ساخت سد کجکی روی رودخانه هیرمند (در سال 1332) در استان هلمند افغانستان، دستخوش تغییراتی شد چراکه بخش اعظمی از آب هیرمند که پیش از آن راهی تالاب بزرگ هامون می‌شد، روانه مزارع خشک افغانستان شد. البته در همان زمان قراردادی میان ایران و افغانستان منعقد شد که براساس آن مازاد آب سد باید همواره در جریان باشد تا سهم منطقه سیستان ایران و حقابه هامون از هیرمند به آن برسد. اما طی دهه‌های گذشته از یک سو خشکسالی و کاهش بارندگی، موجب کاهش آب رود هیرمند شد و از دیگر سو با بسته شدن کامل دریچه‌های سد کجکی در زمان طالبان، میزان آب ورودی هیرمند به ایران بسیار کاهش یافت و تالاب هامون کم کم رو به خشکی نهاد. هامون پرخیر و برکت که خشک و بیابان شد نه‌تنها جمعیتی بالغ بر 130 هزار نفر بیکار و مجبور به هجرت از سیستان شدند، بلکه بادهای خوش‌یمن 120 روزه هم با وزش بر سطح تالاب خشک شده، خاک بستر آن را در هوا منتشر و به گردو غبار تبدیل کرده و در گلوی شهرها، روستاها و ساکنان صبورش پیچید.

چه باید کرد؟

در چند سال اخیر هنگام وزش بادهای 120 روزه (که به دلیل خشکسالی 18 ساله اخیر به 160 تا 180 روز افزایش یافته) و به محض انتشار اخبار توفانی شدن هوای سیستان و نفسگیر شدن زندگی در آن، اولین و مهم‌ترین راهکار ارائه شده توسط مسئولان برای حفظ سلامتی مردم منطقه، ارائه کمک‌های امدادی اولیه چون تحویل ماسک، آب و مواد خوراکی به مردم و آماده‌سازی مراکز درمانی عنوان می‌شود، درحالی که کارشناسان معتقدند شرایط سیستان سال به سال بحرانی‌تر می‌شود و باید در اندیشه راهکارهای اساسی بود. یکی از این کارشناسان محمد درویش، مدیر دفتر امور مشارکت‌های مردمی سازمان محیط‌زیست کشور است که در گفت‌وگو با جام‌جم، چاره اصولی رفع بحران سیستان را در اجرای سه اقدام مهم می‌داند.

وی جانمایی شهر زابل در منطقه‌ای دیگر، پرچیدن چاه نیمه‌ها و بویژه چاه نیمه چهارم سیستان و سرانجام پیگیری جدی دستگاه دیپلماسی کشور برای گرفتن حقابه هامون را سه راهکار مورد نظر دانسته و در تشریح این راهکارها می‌گوید: شهر زابل که در زمان رضاخان و به دلیل برخی مسائل امنیتی تاسیس شد، در مسیر کریدور بادهای 120 روزه قرار دارد و ایجاد آن در این منطقه از ابتدا غیرکارشناسی و اشتباه بوده است، بنابراین یکی از راهکارهای حفظ جمعیت آن از گردوغبارهای 120 روزه، جانمایی شهر در منطقه‌ای دیگر و خارج از مسیر بادهای 120 روزه است.

درویش به شرایط چاه نیمه‌ها هم اشاره کرده و می‌افزاید: اکنون اندک آبی که از هیرمند به سمت ایران جاری می‌شود، راهی چاه نیمه‌ها می‌شود و دیگر آبی برای هامون نمی‌ماند، بنابراین باید حداقل چاه نیمه چهارم را بست تا بخشی از آب هیرمند به تالاب برسد.

این کارشناس مسئول محیط‌زیست، فعالیت جدی دستگاه دیپلماسی کشور برای گرفتن حقابه هامون را آخرین و مهم‌ترین راهکار عنوان کرده و می‌گوید: هم اکنون افغانستان درصدد توسعه سد کجکی و چند برابر کردن ظرفیت آن است که اگر این طرح محقق شود، دیگر هیچ آبی از هیرمند به ایران نمی‌رسد و فاجعه بزرگی در راه است.

این راهکارها شدنی نیست

مدیرکل مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان اما راهکارهای مطرح شده مذکور را ناممکن دانسته و به جام‌جم می‌گوید: جانمایی شهر زابل در مکانی دیگر غیرممکن است، زیرا اولا این شهر 180هزار نفر جمعیت دارد که براحتی جابه‌جایی آنها امکان‌پذیر نیست و ثانیا باید گفت که نه فقط زابل، بلکه تمام منطقه سیستان شامل پنج شهرستان و 900 روستای آنها در مسیر و تحت تاثیر بادهای 120 روزه است و اتفاقا نگرانی ما بیشتر بابت روستاهاست و نه شهرهایی چون زابل. رضا اربابی جمع کردن چاه نیمه‌ها را هم راهکار درستی ندانسته و می‌افزاید: این چاه نیمه‌ها آب آشامیدنی شهرها و روستاهای منطقه سیستان و شهر زاهدان در بلوچستان را تامین می‌کند و همین آب اندک در یک دهه اخیر موجب ماندگاری جمعیت شهری و روستایی در استان سیستان و بلوچستان شده است. او هم که از خبر توسعه سد کجکی در افغانستان باخبر است، بهترین راهکار برای نجات سیستان از گردوغبارهای 120 روزه را درختکاری در بستر هامون خشک شده از یک‌سو و گرفتن حقابه هامون برای آبیاری جنگل دست کاشت در این بستر عنوان می‌کند.

جام‌جم هشدار داده بود

افزایش بحران گردوغبار سیستان در سال‌های اخیر توسط بسیاری از رسانه‌های کشور پوشش داده شد که یکی از آنها روزنامه جام‌جم بود. یکی از آخرین گزارش‌ها دراین باره مربوط به اعلام شهر زابل به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان در اردیبهشت امسال بود. در تمام اخبار و گزارش‌های خبری و تحلیلی جام‌جم، هشدارهای مهمی از سوی کارشناسان و مسئولان سیستانی مبنی بر بحرانی‌تر شدن سال به سال آلودگی هوای سیستان و به‌تبع آن افزایش بیماری‌های تنفسی همچون سل و همچنین افزایش مهاجرت و کوچ مردم دیار سیستان به مسئولان ارشد و تصمیم‌گیرنده کشور داده شد، اما متاسفانه اقدامی جدی برای رفع این بحران صورت نگرفت تا به امروز که کارشناسان می‌گویند در صورت ادامه این رخوت چاره‌اندیشی و عمل و تکمیل و مرتفع‌سازی سد کجکی در افغانستان بزودی شاهد خشکی کامل آب جاری در هیرمند و خشکی کامل سیستان خواهیم بود که پیامدهای هولناکی چون تخلیه آن از مردم و تهدید امنیتی مردم را به دنبال خواهد داشت.

فاطمه مرادزاده

ایران