مسجد کبود نگین فیروزه‌ای جهان اسلام

مسجد کبود یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است که در شهر تبریز ساخته شده و این مسجد را به نام‌های مختلف می‌خوانند ازجمله گوی مسجد (به ترکی همان مسجد کبود)، مسجد شاه‌جهان، عمارت و مسجد مظفری، اما به نظر همگان برای رنگ کاشیکاری‌هایش به نام مسجد کبود معروف و مشهور شده است. براساس روایت‌های تاریخی این مسجد را ابوالمظفر جهانشاه بن قره یوسف از فرمانروایان دوره قراقوینلو ساخته است. البته در کتاب‌های تاریخ نوشته‌اند که ناظر اصلی ساخت مسجد، همسرش جان بیگم خاتون بوده است. برخی از مورخان هم دخترش صالحه را یکی از سازندگان این مسجد می‌نامند. مسجد کبود تبریز تاریخی طولانی را پشت‌سر گذاشته است. روی کتیبه‌ای که در سردر مسجد نصب شده نوشته شده این مسجد در تاریخ سال 870 هجری قمری ساخته شده است. این تاریخ مصادف با فرمانروایی سلطان جهانشاه، مقتدرترین حکمران سلسله قرا‌قویونلویان است. گویا این سلطان علاوه بر اعتقادات مذهبی، فردی شاعر مسلک و زیبا دوست بوده است. براساس روحیه وی هم شاهد هستیم که مسجد کبود بسیار ظریف و زیبا ساخته شده و تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به کار رفته در معماری مسجد موید توانمندی معماران آن زمان و هنرمندان جهان اسلام است. به دلیل به کار رفتن کاشی‌هایی به رنگ فیروزه‌ای در بنای مسجد این مسجد را فیروزه اسلام می‌نامند. در واقع مسجد کبود تبریز به دلیل زیبایی و هماهنگی رنگ‌هایی که در کاشیکاری‌هایش به کار رفته در جهان اسلام معروف به «فیروزه اسلام» شده است.

نگین فیروزه‌ای تمدن ایرانی و اسلامی

مسجد کبود، نگین فیروزه‌ای جهان اسلام است که آن را می‌توان از شاهکارهای هنر و معماری دوران اوج تمدنی اسلامی و ایرانی دانست. این مسجد با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، انواع خطوط عالی مانند ثلث، نستعلیق، نسخ و طرح‌های بدیع هندسی و اسلیمی مورد توجه ارباب ذوق و هنر است. برای آشنایی بیشتر با این شاهکار معماری با ما همراه شوید. کتیبه‌ها به وسیله «نعمه‌الله البواب» خوشنویس مشهور قرن نهم کتابت شده و سرکاری آن با «عزالدین قاپوچی» بوده است.

مسجد کبود از نمونه‌های منحصربه‌فرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دوره فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آنان؛ یعنی تبریز، باقیمانده است. زیبایی‌های معمارانه این مسجد چنان جالب و جذاب است که اینک نیز پس از گذشت قرن‌ها و صدماتی که بر کلیت ساختاری آن وارد آمده است. هنوز هم دیدنی و جذاب است. قراقویونلوها یکی از سلسله‌های حکومتی بودند که در قرن نهم هجری قمری، ابتدا بر منطقه آذربایجان و سپس بر بخش اعظمی از ایران، تسلط و فرمانروایی یافتند.

معماری منحصربه‌فرد

مسجد کبود یا مسجد جهانشاه تبریز از نظر معماری منحصربه‌فرد است. در واقع این مسجد یکی از آثار ارزشمند معماری ایرانی در جهان اسلام به حساب می‌آید. مسجد کبود تبریز از نظر نحوه و شیوه معماری از دیگر نمونه‌های معماری مساجد قبل‌تر از خود و بعدتر از خود متمایز شده است. در واقع این معماری یک نمونه نوع آوری ایرانیان در معماری اسلامی محسوب می‌شود. قدمت این بنا به قرن نهم هجری قمری می‌رسد. تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط اسلیمی نشان از غنای هنر اسامی دارد. در کنار اینها نقش و نگارهای به کار رفته در تزئین مسجد به زیبایی و هماهنگی رنگ‌ها افزوده است، اما کنتراست رنگ لاجوردی کاشیکاری‌های معرق موجب شده این مسجد به فیروزه اسلام معروف شد. خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیقی و اعجاب‌انگیز آن بیشتر به دلیل کاشیکاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن و زینت‌بخش سطوح داخلی و خارجی بنا است. در متن کتیبه برجسته سر در باشکوه و پرنقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت‌الله بن محمد البواب، خطاط و احتمالا طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است. چنین تصور می‌شود که ساختمان مسجد کبود به مثابه یادمان از پیروزی‌های جهانشاه برپا شده به طوری که در این خصوص می‌توان به صورت کامل و به شکل برجسته، زینت‌بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ است اشاره کرد. سوره «فتح» در کتیبه بالای در ورودی مسجد نقش بسته که قبلا روکش طلایی داشته است.

نمای روبه‌روی مسجد با سردر کاشیکاری شده، شکوه و جلال بخصوصی دارد. مصالح بنا آجری است. سنگ‌های ساختمانی کمیابی در آن به کار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می‌شود که آجرها با گچ بندکشی شده است. صحن مربع‌شکل، حوضی برای وضو، شبستان‌های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می‌دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه‌ای محصور پوشیده و مربع‌شکل است. فاصله پایه‌های سقف ضربی آن 12 متر است که روی چهار پایه یک محوطه مربع‌شکل قرار دارد. بالای این بنا، گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده که ریخته است. تزئینات دل‌انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد. کف مسجد کاشی‌های براق داشت. شبستان بزرگ در احاطه رواق‌های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق‌نماهایی به رواق‌های اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده که قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن روی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خو د به تقارن و تجانس در درون مسجد می‌انجامد. لذا عظمت و زیبایی مسجد را که در قرون مختلف به نام‌های مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.

ضرورت بازسازی نگین فیروزه‌ای اسلام

مسجد کبود در طول تاریخی چند بار تا آستانه تخریب کامل رفته، اما جدی‌ترین ضربه‌ای که خورده در زلزله سال 1158 شمسی (1780 میلادی) بوده است که آسیب فراوانی به مسجد وارد کرد و در اثر این زلزله گنبدهای مسجد فرو ریخت. متاسفانه بعد از آن مسجد حدود 150 سال به حال خود رها شد و بدون این که کسی به فکر تعمیرش باشد، به صورت خرابه مانده بود تا این که سال 1318 تعمیرات مسجد دوباره شروع شد. این تعمیرات به دلیل حفاظت و بازسازی بخش‌های باقی‌مانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها بود؛ یعنی باز هم مقداری از بنای قدیمی مسجد کلا از دست رفت. تعمیرات تا سال 1355 ادامه یافت. کارهای ساختمانی اصلی انجام شد، اما همچنان بازسازی گنبد اصلی و گنبد کوچک با طرح و استادکاری مرحوم استاد محمدرضا و معماران بنام انجام شده است. بازسازی کاشیکاری داخلی و خارجی هنوز ادامه دارد، اما در سال‌های اخیر برخی مشکلات و کارشکنی‌ها صورت گرفته است. به صورتی که برخی افراد بدون توجه به این که این بنا از نظر تاریخی چقدر ارزش دارد نگذاشتند به صورت علمی و کامل تعمیرات صورت بگیرد. امید می‌رود مسئولان امر با دقت نظر بیشتری به بازسازی این بنای تاریخی بپردازند.

تاکنون روش کار در مرمت مسجد کبود به این صورت بوده که قسمت‌های تخریب شده ابتدا زیرسازی و سفید کاری شده و طرح‌ها و کتیبه‌ها و امثال اینها بازیابی و بعد از آن روی دیوار منتقل می‌شود و بعد از شیارزنی، دور خطوط رنگ‌آمیزی می‌شوند. از سال 76 مرمت نقش و نگار و از آبان77 مرمت کتیبه‌ها آغاز و تا به حال نیز ادامه داشته است. در شبستان اصلی چهار پایه کتیبه‌های هفت پایه تکمیل و دوباره نویسی شده است. طرح‌های گره‌بندی اضلاع هر پایه تقریبا 60 درصد، چهار گوشه شبستان اصلی 90 درصد و کتیبه‌های فوقانی لچک و ترنج نیز 70 درصد مرمت شده است. بقیه کار به صورت کادربندی پیشرفته است. کاشی‌های شش گوشه لانه زنبوری به کار رفته در شبستان کوچک تقریبا 20 درصد به صورت نقاشی مرمت شده است.

با آن که هنرمند کاشیکار تمام ظرافت خود را در ساخت آن صرف کرده، اما هم‌اکنون چندان نور مناسبی در داخل مسجد نیست تا این ظرافت‌ها دیده شود. کاشیکاری محراب مسجد، جلوه‌ای بدیع از این هنر را در مسجد به نمایش گذارده است که مقرنس‌هایی با پوشش معرق و طرح‌های اسلیمی و کاشیکاری‌هایی به رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید و طلایی را در برابر دیدگان قرار می‌دهد. با وجود آن که مسجد کبود تبریز یکی از مهم‌ترین مکان‌های مذهبی ایران و تبریز است، اما چندان به آن توجه نشده و امید است با توجه بیشتر مسئولان به این مسجد شاهد درخشش دوباره این نگین فیروزه‌ای در دل جهان اسلام باشیم.

فواد شمس